Forskarar har forsvart kolonialisme, slaveri, fornorsking og folkemord. — Ein arv vi må forhalde oss til, seier forfattar av ny bok om rasevitskapen.

Bilde fra Storelvavollen, Brekken 1922. Dr. Mjøen fra Winderen Laboratorium i Oslo utfører skallemåling. G.b./F.v.: Paula Margarethe Paulsen Fjellheim, Lisa Antonie Paulsen Løkken, Sara Paulsen, dr. Mjøen, Morten Mortensen
Vitskapsmannen Jon Alfred Mjøen etablerte Det norske program for rasehygiene. Bildet er frå Tydal, nord for Røros, 1922, der Mjøen utfører skallemåling på samisk lokalbefolkning.

«Deres iøine­faldende mindreverdig­­het»

Som ein mørk understraum har raseforskinga strøymd gjennom vitskapshistoria. Men i lange periodar og på mange fagfelt har rasistisk fundert vitskap også vore ein hovudstraum med høg prestisje.

— At folk kan delast inn i biologisk distinkte grupper, basert på ytre kjenneteikn eller biologiske skilnader, er ein tenkemåte som har henta mykje legitimitet frå vitskapen, seier Jon Røyne Kyllingstad.

Med boka «Rase», som er ute i desse dagar, har historikaren gitt plass til ein del av vitskapshistoria som truleg er meir omfattande enn dei fleste er kjende med eller ønskjer å ta inn over seg.

Frå starten med 1758-utgåva av den svenske vitskapsmannen Carl von Linnés storslagne verk «Systema naturae», eit klassifikasjonssystem over heile den naturlege verda: Det var første gong vitskapen delte menneska inn i rasar, basert på hudfarge. Til «The Bell Curve» frå 1994, der statsvitaren Charles Murray og pyskologen Richard J. Herrnstein gjorde høgst kontroversielle koplingar mellom rase og intelligens.

Dette er idear som ifølgje Kyllingstad framleis blir resirkulerte, mellom anna med støtte frå den ytterleggåande, rasistiske høgresida i USA, som arbeider for å bygge opp under den gamle ideen om medfødde ulikskapar mellom rasane.

Raseforskinga var sentral då forteljinga om nasjonen Noreg vart forma.

Jon Røyne Kyllingstad, historikar

I «Rase» trekker Kyllingstad linjene heilt frå Linné, via framståande, europeiske opplysningsfilosofar, til skallemåling og draumar om den ariske rasen, og fram til rasehygienen med norske vitskapsfolk som sentrale representantar. Ein viktig del av historia er også undertrykkinga av vår eiga urbefolkning, samane.

Var dei berre barn av si tid, dei rasistiske vitskapsfolka?

Kyllingstad stiller sjølv spørsmålet i boka. Det korte svaret hans er: nei.

Påverka mange fag

Som vitskapeleg omgrep har «rase» opphav i fysisk antropologi, som voks fram på 1800-talet, med eit mål om å utforske menneska si biologiske historie, og beskrive biologiske skilnader mellom folk. Med det begynte eit omfattande arbeid for å kartlegge ytre fysiske kjenneteikn, som skalleform, augefarge, hår- og hudfarge. På dette grunnlaget, meinte professorane den gongen, kunne ein dele menneska inn i eit vitskapeleg system av rasar.

Og i det meste av dei hundreåra rase var forskingsobjekt, var det vanleg å rangere desse rasane i eit hierarki av høgare- og lågareståande: Vitskapen legitimerte eit rasistisk verdsbilde i ei tid då både kolonialisme og slaveriet voks fram med utgangspunkt i dei europeiske imperiemaktene.

«Og noen av Europas mest anerkjent vitenskapsmenn (og noen få kvinner) var med på å skape denne vitenskapen», skriv Kyllingstad.

Jon Røyne Kyllingstad er forfattar av boka «Rase. En vitenskapshistorie» — Det finst også mange døme på at vitskapen er blitt brukt til å motarbeide rasisme og fordommar, seier han.

— I denne disiplinen har rase vore det sentrale omgrepet frå starten av 1800-talet og fram til ei god stund etter andre verdskrigen. Faget, og rase, er altså langt frå marginalt i vitskapshistoria, og har påverka mange andre fagområde, som psykologi, genetikk, språkforsking og historie, seier Kyllingstad.

Historia om raseforskinga dukkar ofte opp i meir fragmentariske former i våre dagar, for eksempel i dei betente diskusjonane om rasisme og avkolonisering av akademia. Ingen vil bli kopla til rasisme, og skuldingar om rasisme fører raskt til ein polarisert diskusjon.

Kyllingstad seier boka ikkje er meint som eit innlegg i desse debattane. Derfor vil han ikkje seie noko eintydig, for eksempel om det som i offentlegheita blir omtalt som avkolonisering av akademia, er rett eller gale.

— I våre dagars debattar verkar det ofte uklart kva både tilhengarane og motstandarane av avkolonisering legg i omgrepet. Eg håper boka kan gi eit betre kunnskapsgrunnlag for debatten.

Europeisk fenomen

Debattane har handla om alt frå krav om fjerning av statuar av personar som skal ha stått for rasistisk tankegods, som Ludvig Holberg og Winston Churchill her i Noreg, til påstandar om strukturell rasisme ved lærestader, også norske.

Ein av desse betente debattane oppstod då eit bydelsutval i Oslo i 2020 fremja krav om å fjerne ein dedikasjon til Carl von Linné på ein benk i Botanisk hage ved Naturhistorisk museum, som er ein del av Universitetet i Oslo. Bakgrunnen var nettopp Linnés tidlege bidrag til rasevitskapen. Politikarane meinte det var feil å berre opplyse om bidraget til botanikk og astronomi, og meinte at det også burde opplysast om at han var «blant de tidligst kjente vitenskapelig rasistene», som det heitte i vedtaket.

— Hovedargumentet var så vidt eg hugsar at det blei feil å heidre naturforskaren Linné utan å vise den andre sida ved han – og at det derfor burde bli gitt informasjon slik at Linnés raseteoriar kunne komme fram i lyset. Det synest eg er eit heilt rimeleg argument. Kritikken som kom var ute av proporsjonar, seier Kyllingstad.

Benken blei til slutt utstyrt med eit skilt som informerte om Linnés «mørke side».

I diskusjonen om rasetenkinga er eit spesifikt vestleg fenomen eller ikkje, tar Kyllingstad derimot klar stilling. Sjølv om det finst liknande tenkemåtar i andre samfunn og i andre historiske tidsrom, er det «rimelig å snakke om moderne rasetenkning som et spesifikt historisk fenomen», og som «noe som oppsto i Europa på 1700- og 1800-tallet», skriv Kyllingstad.

— Men det er viktig å legge til at rase er eit ganske flytande og dynamisk omgrep, som er blitt forma på ulike måtar, med ulike teoriar, knytt til ulike samfunnsfunksjonar gjennom historia, seier han.

Filosof og rasist

Ein av desse «funksjonane» var den transatlantiske slavehandelen, som oppstod i kjølvatnet av den interkontinentale sjøfarten, med Europa som sentrum, frå kring år 1500. Koloniane som vart etablerte i Amerika og Afrika, og slavehandelen, «la grunnlaget for en samfunnsordning der hudfarge og kontinentalt opphav ble bestemmende for den enkeltes plass i samfunnet».

I vitskapelege krinsar i Europa gjekk debatten om slaveriet. Skiljet gjekk i stor grad mellom dei som meinte menneskerasane var skapt frå eit felles opphav, den såkalla monogeismen. På den andre sida stod polygenistane. Ein av dei var opplysningsfilosofen David Hume, som hevda at «negroes» og alle andre «species of men» var «naturally inferior» i forhold til dei kvite.

Kyllingstad vier fleire sider til Immanuel Kant, ein av dei viktigaste filosofane gjennom historia, kjent som talsmann for fornuft.

Slaven Gordon klarte å rømme frå ein plantasje i Louisiana. I 1863 vart han kjent då eit bilde vart publisert i Harper's Weekly, det mest leste tidsskriftet under den amerikanske borgarkrigen. I løpet av 1700-talet spelte vitskapen ei sentral rolle i å legitimere slaveriet.

Han var monogeist, men menneskeslekta hadde i hans teori utvikla seg i ulike retningar frå det felles opphavet, til permanente raseforskjellar. Han sette for eksempel «amerikanarane» lågast på rangstigen, dei var både fysisk svake og ute av stand til å lære. «Negrane» stod eit lite hakk over, dei kunne trenast til å bli slavar, men ikkje meir.

Kant var gjennom det meste av livet positiv til kolonialisme, og meinte det var i orden at kvite utnytta svarte som slavar, ifølgje Kyllingstads bok.

Filosofen var samstundes klar over brutaliteten som gjekk føre seg.

Kants rasisme er dermed eit døme på noko som ikkje kan forklarast bort med at han berre var farga av tida han levde i, ifølgje Kyllingstad. I samtida var slaveriet omdiskutert, og det fanst andre vitskapsfolk som på vitskapeleg grunnlag kritiserte både slaveriet og ideen om afrikanarar som intellektuelt mindreverdige.

Kva så med Noreg – var ikkje dette dei store kolonimaktene sin arena, land som Portugal, Spania, Frankrike, England, Nederland?

«Også Danmark-Noreg hadde hadde sin vestindiske koloni» (dei karibiske øyane St. Croix, St. Thomas og St. Jan som i dag høyrer til USA). Ca. 100 000 slavar vart frakta over havet på dansk-norske skip, svarar Kyllingsatd. «(…) i forhold til innbyggertallet var slavøkonomien like viktig for Danmark-Norge som for de store kolonimaktane».

Kva rolle har så norske vitskapsfolk spelt i historia om raseforskinga?

Germanske nordmenn

Ein sentral epoke i historia om rase i norsk vitskapshistorie er tett knytt til sjølve utviklinga av den norske identiteten og forminga av ideane om opphavet til nasjonen Noreg:

Historiefaget vart etablert i tida kring 1840, under den såkalla nasjonalromantikken. I spissen stod Rudolf Keyser og Peter Andreas Munch, som begge vart professorar ved det unge Kristiania-universitetet. Parallelt med at idear om demokrati og menneskerettar fekk feste, forankra historikarane forskinga si i grunnleggande rasistiske idear.

— Munch og Keyser dreiv ikkje biologisk eller naturvitskapeleg raseforsking, men den norske historieforskinga bygde på tankegods som var viktig i denne tida, og norske historikarar utvikla ein innvandringsteori som gjekk ut på at nordmenn hadde sitt opphav i ei germansk innvandringsbølgje i jernalderen. Dei hadde hatt med seg jordbruket og skauv urbefolkninga, det dei meinte var samane sine forferdrar, til side. Dei bygger altså på eit slags raseprinsipp, der historia er ei utfalding av høgareståande germanske raseeigenskapar, mot lågareståande «lappar». Raseideen, og i ein forstand raseforskinga, var sentral då forteljinga om nasjonen Noreg vart forma, seier Kyllingstad.

Veggplansje som skulle illustrere dei fire hovudrasane i Europa.

I den norske vitskapshistoria høyrer også kort- og langskallane heime, ei differensiering av rasar mellom nordmennene sjølve, med bakgrunn i målingar av hovudskallar – som heilt frå starten var ein sentral del av raseforskinga.

Det var dei svenske naturforskarane Anders Retzius og Sven Nilsson som utvikla teorien om kortskallar og langskallar omkring 1840, og denne teorien, der germanarar blei klassifiserte som blonde langskallar, blei ei viktig inspirasjonskjelde for den norske innvandringsteorien.

Ideen om kortskallar og langskallar fekk stort internasjonalt gjennomslag, og mot slutten av 1800-tallet fekk teorien ei sentral rolle i den fransk-tyske skuleretninga antropososiologi. Den var eit vitskapeleg angrep på opplysningsideala frå den franske revolusjonen.

I staden for «fridom, likskap og brorskap, var idealet «determinisme, ulikskap, seleksjon», med Darwins lære for handa, fortel Kyllingstad.

Frå dette utgangspunktet utvikla norske antropososiologar to-raseteorien:

Dei kortskalla vestlendingane var tilbakeskodande, mistruiske, fanatiske og politisk konservative, ifølgje Andreas M. Hansen, som i 1899 gav ut boka Norsk folkepsykologi. De var etterkommarar av eit slavefolk, som skulle ha overlevd istida, før dei austlandske langskallane rykte inn: Dei høyrde ifølgje Hansen til det ariske herrefolket, som skapte den norrøne kulturen.

Under både kort- og langskallar, på det lågaste trinnet, med «deres iøinefaldende mindreverdighet», som Hansen uttrykte det, stod samane.

Samerasen

Den norske historiske skulen med Keyser og Munch i spisssen møtte etter kvart sine kritikarar, særleg frå 1860-talet og framover.

Bestyrar på Etnografisk museum ved universitetet, Ludvig Daa, var ein av dei som gjekk imot. Han avviste innvandringsteorien. Naturen og landskapet tok over som forklaring på utviklinga av den norske karakteren.

Alette Schreiner med søner og dyreskalle ca, 1910
Alette Schreiner var ein internasjonalt kjent genetikkforskar tidleg på 1900-talet. Her fotografert med søner og dyreskalle, cirka 1910.

Men samane blir verande utanfor, saman med kvenar og skogfinnar. Definert under den asiatiske, eller «mongolide» rasen, blir dei stadig sett på som rasemessig grunnleggande forskjellige.

— Her finst det eit stort spenn, frå dei mest radikalt raseorienterte som oppfatta samane som eit degenerert og dødsdømt folk, eit tilbakelagt stadium – til dei som meinte dei kunne endrast til å «bli som oss». Dette er grunnlaget for fornorskingspolitikken, seier Kyllingstad.

Ikkje berre samane, men også andre minoritetar, særleg kvenar og taterar vart utsette for ein hard, statleg assimilasjonspolitikk fram til midten av 1900-talet.

— Denne politikken kvilte på ideen om at desse menneska kunne bli gjort til nordmenn, sjølv om dei var av ein annan rase, og til og med lågareståande.

Mot raseblanding

Utover på 1900-talet vart eugenikken, eller rasehygienen, ein sentral disiplin, med framståande norske vitskapsfolk i front. Jon Alfred Mjøen heitte den mest kjende. Han etablerte Det norske program for rasehygiene og stod sentralt i den internasjonale rasehygienerørsla.

— Han var svært opptatt av den nordiske rasen, at den måtte vernast mot raseblanding, fortel Kyllingstad.

Men Mjøen kom etter kvart i strid med andre leiande norske forskarar, som hadde etablert seg internasjonalt innan embryologi og genetikk: Kristine Bonnevie, Noregs første kvinnelege professor og ekteparet Alette og Kristian Schreiner.

— Kritikken handla ikkje om rase, men om at dei meinte Mjøen dreiv med kvasivitskap etter at han lanserte ei bok rasehygiene i 1914. Kristian Schreiner samarbeidde også seinare med militærlegen Halfdan Bryn, som stod for mange av dei same ideane som Mjøen.

Bryn og Schreiner samarbeidde om ei storstilt, statsstøtta rasekartlegging som involverte 12 000 militærrekruttar.

Schreiner var styraren av Anatomisk institutt, der det fanst ei stor samling skjelettmateriale. Schreiner sørga for at samlinga blei utvida med fleire hundre skallar frå samiske graver.

Eit skilje i den rasehygieniske rørsla gjekk mellom dei som meinte det var avgjerande å hindre raseblanding for unngå degenerering av den nordiske og ariske rasen, og dei som såg på det som eit slags biologisk foredlingsprosjekt retta inn mot arvelege eigenskapar, der sterilisering av «åndssvake» og «sinnsjuke» vart eit verkemiddel i fleire land.

Blant dei var Noreg.

Rudolf Martins «Augenfarbetafel»/Augefargepalett frå 1920-talet.

Kritikken mot rasehygiene auka på utover på 1930-talet, etter Hitlers maktovertaking i Tyskland. Etter nazismens fall, der ekstreme rasehygieniske idear spelte ei sentral rolle i målet om foredling av den ariske rasen, kom det store vendepunktet.

Oppgjeret

— Det var ikkje berre oppgjeret etter krigen som dreiv dette fram. På denne tida starta også avkoloniseringa. FN vedtok menneskrettserklæringa. Rasespørsmålet kom på dagsorden, særleg gjennom UNESCO. I 1950 og 1951 kom to erklæringar som slo fast at ein ikkje lenger kunne snakke om høgare- og lågareståande rasar. Men fram til langt utpå 1970- og 80-talet var rase eit diskusjons- og forskingstema, seier Kyllingstad.

Det er ikkje det same som at alle i dette feltet var rasistar.

— Ikkje alle som brukte rase som eit vitskapeleg omgrep var ideologiske rasistar. Utifrå tida dei var i, var nokon av dei tvert imot antirasistar. I rettssakene i USA, som førte til opphevinga av segregasjonspolitikken, vart vitskapeleg ekspertise mobilisert.

— I kva grad har vitskapen skapt rasismen?

— Eg vil seie det har vore ein gjensidig påverknad mellom vitskap og samfunn. Men det er klart at ideen om høgareståande og lågareståande rasar er blitt oppfatta som vitskap, og har vore med på å legitimere rasistiske idear. Det finst samstundes mange døme på at vitskapen er blitt brukt til å motarbeide rasisme og fordommar. Så det blir for enkelt å seie at vitskapen har skulda.

— Finst rasevitskap i dag?

— Det finst miljø som hevdar synspunkt og idear om at det er viktige psykologiske skilnader mellom rasar, og at dette er eit viktig tema. Men dette dreier seg om relativt marginale miljø, ofte med koplingar til politiske og ideologiske rørsler. I kjølvatnet av UNESCO-erklæringane er det blitt utvikla omfattande forsking som handlar om rasisme som samfunnsfenomen, innanfor fag som sosiologi og sosialantropologi. Og sjølve omgrepet rase blir brukt, for eksempel i befolkningsstatistikkar i USA. Men då dreier det seg om rase som ein sosial kategori, som ein faktor som betyr noko i samfunnet. På denne måten blir det forska mykje på rase, seier Kyllingstad.

Skapte verdsbilde

Men det er altså historikar Kyllingstad er. Når det gjeld samtida er det derfor korleis fortida formar samtida som er det sentrale. I boka skriv han:

Det blir feil å bortforklare den vitskapelege rasismen med at forskarane berre var barn av si tid, meiner Jon Kyllingstad, som er førsteamanuensis i universitets- og vitskapshistorie ved Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo.

«Raseforskningen framstår som et av de mest slående eksemplene på hvordan vitenskapelig forskning var med på å skape og opprettholde et verdensbilde som legitimerte kolonialistiske holdninger og samfunnsordninger, etnisk nasjonalisme og undertrykking av minoriteter og urfolk».

Og som eit slags understatement konkluderer han med at «selv om det eksplisitt biologisk-rasistiske tankegodset i stor grad er vitenskapelig diskreditert i dag, er det langt fra like sikkert at vi har lagt bak oss alle aspekt ved det hierarkiske verdensbildet som denne klassiske rasismen var del av».

— Så å seie at representantane for den vitskapelege rasismen «berre var barn av i si tid» er ikkje noko du stiller deg bak?

— Dersom ein seier det, seier ein jo langt på veg at folk ikkje er handlande aktørar, at kulturen dei lever i fullstendig determinerer kva dei kan tenke. Men slik er det ikkje. Folk er både handlande aktørar og barn av si tid. Folk er med på å skape tida dei lever i, skape tidsånda og kulturen. Og definisjonsmakta til vitskapen og forskarane var stor. Det er ein arv vi må forhalde oss til.

Powered by Labrador CMS