Desse har gitt størst gåver til forsking ved universitet og høgskular

Sidan gåveforsterkingsordninga vart innført på nytt i 2014, har talet på søknader auka jamnt og trutt frå 17 i 2014 til 52 i 2018. Dei topp tre største gjevarane dei seinare åra har vore Kreftforeininga, Statoil/Equinor og Stiftinga Kristian Gerhard Jebsen.

Dei tre skil seg ut både på talet donasjonar, og på beløp i kroner som dei har gitt til grunnleggande, fri forsking.

Private gåver på minst tre millionar kroner gitt til langsiktig, grunnleggande forsking, kan utløyse eit tillegg frå staten på 25 prosent av gåvebeløpet, såkalla gåveforsterking.

Forskingsrådet forvaltar gåveforsterkingsordninga på vegner av Kunnskapsdepartementet.

Formålet er å styrke langsiktig, grunnleggande forsking, gjennom å stimulere til at fleire private aktører gir gåver.

Khrono har fått tala på alle gjevarar, gåvene dei har gitt og utløyst gåveforsterking så langt i perioden 2014-2019 (sjå nedst i saka).

Samla har dei tre donorane på toppen av lista gitt over 737 millionar kroner, som så langt har blitt gåveforsterka, i denne 5-års-perioden. Dette har utløyst ei gåveforsterking på rundt 185 millionar kroner frå staten.

Gir pengar i spleiselag med mottakar

Sveinung Hole er dagleg leiar både i Stiftinga Kristian Gerhard Jebsen og Trond Mohn Stiftinga (som også har gitt store summar i denne perioden).

Trond Mohn var den som ifølgje DNs gjennomgang av skattelistene tente aller mest i Norge i 2018, med over 443 millionar kroner i inntekt.

— Vi opplever at pengane frå oss er viktige for å få forskingsprosjekt i gang. Vi står ofte for 50 prosent av budsjetta i starten, inntil miljøa har kome seg i gang og funne andre finansieringsformer, seier dagleg leiar Sveinung Hole. Han legg til:

— Vi er ein annan blome i finansieringsfamilien. Vi er svært nøgde med desse to stiftingane. Donorane og styret har ingen bindingar og midlane vi gir er til fri forsking. Det einaste vi vil ha tilbake er at mottakarane er flinke til å skaffe merksemd kring forskinga si, at dei viser framdrift og resultat.

Store program over år

Stiftinga Kristian Gerhard Jebsen donerer pengar til medisinsk og maritim forsking. Pengane går berre til store prosjekt og program som strekkjer seg utover fleire år.

Alle står fritt til å søke om midlar og dei som blir valde ut må gjennom ein grundig evalueringsprosess med blant anna internasjonal fagfellevurdering, opplyser Hole.

— Stiftinga Kristian Gerhard Jebsen har valt ut medisinsk og maritim forsking, slik sett er det pengar til fri forsking innanfor desse felta. Korleis sikrar de at forskinga er fri?

Les også:

52,5 hele gavestillinger landet rundt, bli med på besøk til en av dem på Kongsberg

— Styret har inga meining om innhaldet, dei som får pengar er valde ut kun basert på kvalitet, ikkje geografi eller kva delar av faget det skal forskast på. Medfinansieringsordninga vi har, der vi skyt inn 50 prosent dersom mottakar gjer det same, er med på å motverke den prioritetsvridande verknaden pengane kan ha, seier Hole.

• Les også: NTNU får 100 mill fra Equinor

1,5 milliardar til forsking

Alle små og store donorar har gitt Forskingsrådet, norske universitet eller høgskular gåver verd om lag 1,2 milliardar kroner i perioden 2014-2019. Med gåveforsterking på toppen blir det kring 1,5 milliardar kroner til langsiktig forsking.

Til samanlikning ligg det i forslaget til statsbudsjett for 2020 inne at dei private høgskulane til saman skal få drygt 1,6 milliardar kroner.

Gåveforsterkingsordninga vart lansert som eit tiltak for å styrke innslaget av private donasjonar til grunnforsking. Bakgrunnen var at Noreg, samanlikna med andre land, har eit lågt innslag av alternativ privat forskingsfinansiering.

Målet med ordninga var å stimulere institusjonane til å skaffe seg fleire private gåver, ettersom staten gjennom ordninga spyttar inn 25 prosent av gåvebeløpet — dersom det er over tre millionar kroner.

Universitetet i Oslo er saman med Universitetet i Bergen dei to største mottakarane av private gåver gjennom forsterkingsordninga, viser tal Forskingsrådet har gitt Khrono.

Men dei aller fleste institusjonane som mottek private gåver er ikkje sjølve flinke til å synleggjere kven dei får pengar frå og kor store beløp dei gir. Kjappe søk på heimesidene til dei fleste universitet og høgskular gir ingen tydeleg informasjon om dette.

Stiftinga Kristian Gerhard Jebsen er til dømes med på å finansiere seks medisinske forskingssenter ved Universitetet i Oslo per dags dato.

• Les også: Trond Mohn gir mest i gaver

Stølen: — Glad for donasjoner

Rektor Svein Stølen er glad for at fleire vel å donere pengar til forsking.

— Sjølv om desse pengane er ein liten del av totaløkonomien i det norske forskingssystemet samanlikna med våre naboland, så er vi svært takksame. Men det er viktig at pengane er frie og kjem utan bindingar, men det opplever eg at dei er, seier Stølen.

— Har pengar frå donorar gjort det mogleg å forske på noko som det elles ikkje hadde vore rom for?

— Eg tenker vi må sjå på finansieringsstraumen som eit lappeteppe, men eg trur midlane frå mellom andre Forskingsrådet og donorar har gjort noko med norsk forsking som tidlegare ikkje var mogleg. Eg er overbevist om at til dømes Jebsen-sentera her ved UiO har vore avgjerande for forskinga, seier Stølen.

UiO-rektoren meiner gåveforsterkingsordninga er viktig å halde på.

— Det er viktig å ha eit insentivsystem som gjer at fleire ønskjer å donere til kunnskapsformidling, seier Stølen.

Les også: Oversikt over gjevarar og mottakarar 2006-2011

Søknader står i kø

I 2018 mottok Forskingsrådet for første gong fleire søknader med beløp enn det var midlar til å dekke innanfor budsjettet. Det er sett av 50 millionar kroner til gåveforsterking kvart år.

Søknader som vart mottekne etter 1. juni i år vil først kunne få løyving i 2021, opplyser Forskingsrådet. Dette fordi gåveforsterkingsmidlane for 2019 allereie er utdelte.

I tillegg har Forskingsrådet motteke søknader med søknadsbeløp som overskrid budsjettramma for 2020. Difor er det ikkje samanheng mellom talet på søknader per år og gåveforsterking til utbetaling same år. No står søknader i kø for å få innvilga gåveforsterking frå staten.

— Viktig med statleg finansiering

I førre veke heldt UiO ein debatt kring universitetet sin strategi i 2030. Der vart det diskusjon kring akademisk fridom, skriv Uniforum. Der uttrykte professor i biologi, Dag O. Hessen uro kring ei utvikling der forsking og forskingsfinansiering skal sikte seg meir inn på det som har ein tydeleg nytteverdi.

— Prinsippet om akademisk fridom står sterkt i Noreg, men det vi må vere varsomme for er krefter som underminerer denne og som gir bestemte føringar på forskinga, seier Hessen til Khrono.

Professoren peiker på at fleire forskingsfinansieringsaktørar, blant dei Forskingsrådet og EU, men også private aktørar med ein agenda, ønskjer ei større kommersiell side i søknadene om forskingsmidlar.

— Blir det mykje av det vil det på sikt føre til ei utholing av forskingsfridomen. Eg er ikkje prinsipiell motstandar av at næringsliv og andre private aktørar skal interagere med universitetet, men premissane må vere klare: Pengane kan ikkje bandlegge kva slags forskingsresultat ein skal kome fram til. Det bør også vere eit hovudprinsipp at data og resultat av privat finansiert forsking skal vere offentleg tilgjengeleg, seier Hessen.

Sjølv om Hessen er glad for innslaget av private aktørar som vil gi pengar til fri forsking, så meiner han at det er heilt avgjerande å halde på finansieringsmodellen som Noreg har, altså ei brei statleg finansiering av forskinga.

— Dersom det blir ei slags forventning at mykje av innteninga skal skje ved å hente inn eksterne midlar, vil det setje forskinga i fare, det vil avgrense kva vi kan forske på. Då vil også universiteta og høgskulane sjå ut som institutt-sektoren — det bør ingen ønskje, seier Hessen.

Ei anna årsak til at Hessen meiner det er viktig å halde på den statlege finansieringa, er at ein del aktørar som donerer pengar til forsking ofte øyremerkjer pengane til forsking innanfor eit spesielt felt.

— Ofte er det ei dreiing inn mot naturvitskapane. Med statleg finansiering sikrar vi at dei forskingsmiljøa som ikkje hamnar innunder naturvitskapane eller dei som ikkje har dei mest salbare prosjekta også har gode moglegheiter, understrekar Hessen.