Med førtisju strenger mot Putins krig

Ein litt småkjøleg, grå dag i Oslo, ein av dei første timane på Noregs musikkhøgskole. Masha lurer på om ho burde ha kome med ei løgn.

Hausten 2022 var folk i Noreg og andre land blitt kjende med namn på ukrainske byar og stader dei før aldri hadde høyrt om. Mariupol. Kharkiv. Zaporizjzja. Butsja. Dei daglege rapportane var alt i ferd med å bli ein vane. Russiske rakettar, dronar, massegraver. Unge, eldre, barn, gravide. Drepne. Massakrerte. På flukt.

Masha hadde kika på ein app dei hadde på skulen, nyfiken på dei andre ho kom til å møte i første time i samspelklassen, der studentar frå ulike trinn med ulike instrument, og frå ulike land, spelar saman. Dei fleste der hadde alt studert eit år, namna var framande. Eit par av dei hadde slaviske-klingande etternamn. 

Kunne det vere nokon ho kunne bli venner med?

Så sa læraren at dei skulle presentere seg, slik at dei kunne bli kjende med kvarandre og med dei nye. «Eg er frå Russland», sa Masha. «Eg er frå Ukraina», sa ho andre.

Masha kjende at ho ville fordampe, falle gjennom golvet og forsvinne. Tanken på kva jenta frå Ukraina kunne føle og tenke om henne, «Masha frå Russland». Ho kjende tårene presse på, og det var heilt feil. Det var ikkje jenta frå Russland, representanten for okkupanten, som skulle ha det vondt. Skamma festa seg som ein krok i magen.

— Vi sa ingenting, men såg på kvarandre, som to små ulvar som var veldig redde for kvarandre, fortel Masha.

Ho sit ytst på sofaen på studenthybelen i Pilestredet. Ho har ei hand strekt mot kosedyrfamilien. Flyttar litt rundt på ein rosa gris.

Heilt til desember gjekk ho med denne kroken i magen.

— Då klarte eg ikkje meir. Eg sende henne ei melding, skreiv at eg er imot krigen. «Kan vi snakke saman»?

Samanhengen

Sommaren 2024. Masha — eller Maria Bubnova, som er det fulle namnet hennar — plasserer ein bunke konsertprogram ved inngangen. Det er eit program som kunne gitt henne fengselsstraff heime i Russland.

Scenen er eit rom på Nobels Fredssenter i Oslo, Nelson Mandela-rommet. Om ein time er det eksamenskonsert.

Stolar blir plasserte ut i rommet, for dei som måtte dukke opp. Det blir helst venner, medstudentar, sensoren, og professoren, Mashas mentor. Og kanskje ein og annan turist, lokka av banneret som er trekt opp langs den staselege fasaden på Fredssenteret. «Peace is power», står det, ein reklame for Yoko Ono-utstillinga i etasjen over.

Kan ei russisk jente spele ukrainsk musikk på eit fredssenter i Noreg?

«Peace at work». Han hjelper med å rigge instrumentet. Og fortel at mor hans var harpist i operaen i 25 år, etter at ho flykta til Noreg frå Ungarn.

Samspelet før solokonserten

Masha stemmer harpa med absolutt gehør, streng for streng. Ho er kledd i dongeribukse, fargerik t-skjorte og lilla hårband. Bak øyret har ho ei ny tatovering.

Ein medarbeidar frå fredssenteret har med påfallande omsorg og interesse hjelpt til med å løfte den monumentale konsertharpa på plass. Andreas, heiter han. Han voks opp under ei harpe, forklarer han, og stavar etternamnet: Berczelly. I 1956, før han blei fødd, flykta mor hans frå den sovjetiske okkupasjonen i Ungarn og kom til Noreg. Her blei ho soloharpist i Den Norske Opera i tjuefem år.

Merkeleg korleis samanhengar blir til, ein fellesskap forma. 

Nelson Mandela. Andreas. Yoko Ono. Masha.

Sonen til den ungarske harpisten hentar opp ei fil frå laptopen og projiserer konsertplakaten i stort format bak scenen.

ANTIKRIG-KONSERT. Stop war. Maria Bubnova.

Når tidspunktet for konserten nærmar seg, skiftar ho til svart bukse og bluse med korte armar. Kjærasten varmar hendene hennar.

Sovjetharpa

Masha hugsar godt første gong ho såg ei harpe.

— Ei sånn der Sovjet-harpe. Ikkje noko spesielt, ikkje noko gull eller dekorasjonar på. Men eg blei veldig fascinert. Eg var kanskje ein meter høg, harpa to.

Masha voks opp i Moskva, der foreldra og besteforeldra på begge sider kjem ifrå. Ingen bestemte at ho skulle spele noko instrument. Der er ingen musikarar i familien. Men at Masha var ei oppvakt jente, og kom til å bli «noko», var klart. Fransklærar kanskje, slik som mormor?

Med ei russisk blanding av kjærleik og disiplin sørga bestemora for at barnebarnet tidleg lærte seg fransk, naturlegvis utan å ane at dette i framtida skulle føre Masha til å lære seg norsk. Pussig korleis samanhengar blir til.

Etter at foreldra skilde lag, og faren starta ein annan familie, vart det mor, mormor og morfar som blei dei næraste for Masha. Mor, som fekk den same franskopplæringa då ho var barn, jobbar no med IT i eit internasjonalt selskap. Mor har ein «excel-hjerne», ifølgje Masha, og er sikker på at ho ikkje har arva den eigenskapen.

Men ambisjonane har dei til felles.

Masha gjekk ikkje i barnehage, i staden vart ho nokre dagar i veka sendt på ein kulturskule for dei minste. Der dreiv dei eigentleg med teater. Men dei hadde også nokre små xylofonar som ungane fekk spele på. Læraren la snart merke til Masha: Denne jenta har øyre, ho er musikalsk. Masha må få ordentleg musikkundervisning. Dermed kom ho inn i kulturskulen, russisk versjon, seks år gammal.

No såg mor for seg at dottera skulle lære å spele gitar, for gitar er eit både fint og praktisk instrument. Men gitar hadde dei ikkje. Dei hadde derimot ei ledig harpe.

I kulturskulen var ho fram til harpelæraren fann ut at nei, denne jenta har for høgt nivå. Ho måtte søke på den «ordentlege» musikkskulen, ein institusjon i Moskva der talentfulle unge kan kombinere skulefag med musikk. Eit slags russisk versjon av Barratt Due musikkinstitutt.

Masha kom utan problem gjennom prøvespelet, gehør- og teoriprøver. Då var ho åtte.

— Eg måtte synge nokre tonar som vart spelt til meg på eit piano. Sånne enkle oppgåver. Men det kjendest som ein kjempeeksamen den gongen, er slik ho hugsar det.

Fram til ho var atten gjekk ho på denne skulen, heile tida med den same harpelæraren.

— Det berre blei sånn. Det var ikkje eg som valde harpa. Livet valde harpa for meg.

Teddyen

Saman med seg i sofaen på hybelen i Pilestredet har Masha ein liten familie med kosedyr. Ein blid teddy. Ein kraftig katt, som Masha innrømmer at ho held rundt når ho er åleine om nettene. Ein liten gris, som eigentleg skulle bli sjiraff.

Sjiraffen kom som «lag sjølv-pakke», men Masha las ikkje oppskrifta. Han enda opp som ein rosa gris, forbløffande lik Pyatachok, Russlands svar på Nasse Nøff.

Bamsen heiter Nura, og har vore Mashas fast følgesvenn sidan ho var to år gammal.

— Ho blei einsam heime i Moskva, så mor sende henne i posten til Oslo.

Masha hadde vore i Noreg før. Første gong var på tur med mor til Voksenåsen sommerakademi, ein sommarskule for talentfulle unge musikarar i alderen 18 til 28 år. Masha var 12. 

Året før hadde ho møtt ein av lærarane i Frankrike.

Dei neste to-tre somrane kom ho tilbake, og i 2019 reiste ho åleine.

Ho hugsar at det var varmt, grønt og sol frå skyfri himmel. I pausane på Voksenåsen, på toppen av Holmenkollen, gjekk ho ut i skogen og plukka blåbær.

— Eg hugsar eg syntest det var rart at det var så mykje blåbær der, og at ingen plukka dei. Skogen var framand og likna ikkje på russisk skog. Men eg hugsar ei kjensle av at dette likevel kunne ha vore heime.

Kantane i den russiske aksenten er blitt slipte ned, erstatta av klangen av Langesund. Der kjem kjærasten ifrå, Åsmund. Han er også ein talentfull student på Musikkhøgskolen, ein slagverkar fostra opp i skulekorps, og som no spesialiserer seg i tradisjonsmusikk og gamle trommeslåttar frå Sørvestlandet.

Det tok ikkje så lang tid å få fart på norsken. Internasjonale forskarar og akademikarar som kjem til Noreg skal kunne relativt avansert norsk på såkalla B2-nivå innan tre år. Masha brukte halvtanna år, heime i Russland, før ho tok eksamen i Noreg.

Den første daten gjekk føre seg i ei kunstnarisk ramme med eksistensielle under- eller kanskje overtonar.

— Vi gjekk tur i Vigelandsparken, sikkert i sånn tre timar. Og i løpet av dei tre timane var det berre eg som prata. Heile tida! Han berre lytta. Oh my god! Eg trudde eg var så god i norsk.

Mashas monolog var musikk meir enn søt nok.

Tre månader seinare fekk ho ei humoristisk bok om dei merkelege nordmennene i gåve frå Åsmund, som no var kjærasten, og inviterte henne til å feire jul med familien sin i Telemark.

Invasjonen

Moskva, 24. februar 2022.

— Eg vakna halv sju, som eg stort sett alltid gjer.

Masha trur eigenskapen kjem frå det eigenarta russiske blandingsforholdet mellom omsorg og disiplin, som ho fekk inn så tidleg.

— Og eg veit at det ikkje er så bra, altså, men det første eg gjer om morgonen er å ta opp mobilen.

Ho skrolla gjennom Instagram og Telegram, og der var det overalt. 

специальная операция. 

Spesialoperasjon. 

— Eg tenkte først berre, «hæ»? Spesial kva for noko?

Masha trengde ikkje lese så mykje vidare før det blei tydelegare kva den såkalla operasjonen i Ukraina gjekk ut på. Utover dagen begynte ho kjenne seg dårleg.

— Dess meir eg las om det, dess verre blei det. Eg tenkte på kva mor måtte tenke. Korleis skulle det gå med dottera hennar, med meg, no?

Då Masha var elleve, hadde mor brukt franskkunnskapane sine og søkt om å få henne inn på ein sommarskule i Frankrike, eit eksklusivt talentkurs hos ein av dei mest ettertrakta pedagogane. Ein stad i Alpane møtte ho for første gong professoren, Isabelle Perrin.

Året etter flytta Perrin til Noreg.

Om somrane heldt ho sommarkurs på Voksenåsen

Og no, ni år etterpå, var alt klart. Masha var akkurat komen inn, det store målet var nådd, ho skulle studere på Musikkhøgskolen i Noreg. Perrin venta på Majorstuen.

Og så sende Putin stridsvognene sine inn i Ukraina.

— Eg gjekk på apoteket og kjøpte angstdempande tablettar, dei kan kjøpast utan resept i Russland. Snart følte eg ingenting. Slik gjekk den første veka.

Ein tennisracket fungerer som hybelharpe til styrketrening for fingrane.

Harpistar må vere hardhuda.

Masha liker å trene, og er ikkje framand for å hente fram litt russisk disiplin på morgonkvisten.

Å kunne stå på eigne bein, finne balansen, halde seg oppreist.

Etter at «spesialoperasjonen» raskt gjekk over til daglege rakettangrep mot bustadblokker, ein fullskala angrepskrig, sa norske styresmakter «nei»: ingen russiske borgarar fekk kome. Ikkje ein gong ei jente frå Moskva som spelar harpe.

Den neste tida gjorde hjelparar på musikkhøgskolen ein iherdig innsats for å få det norske utlendingsbyråkratiet til å likevel gjere eit unntak. Det var trass alt ikkje ein atten år gammal harpist som hadde starta denne krigen.

Psykoanalytikaren

Med knapp margin, rett før studiestart, sa Noreg ja.

Og no, kva føler ho no, der ho sit og fortel om dei siste par åra i Noreg, på studenthybelen i Pilestredet?

— Kanskje eg ikkje veit kva eg føler. Eg veit ikkje korleis eg skal forklare det, seier Masha.

Hybelen, som ho deler med kjærasten, har plass til ein sofa, ei seng, kjøkkenbenk. På kjøkkenbenken har ho russisk te. Ei bokhylle, som ein gong har stått hos Åsmunds slekt på Sørvestlandet, er dekorert med klistremerke. «Tipp Rikstoto». Obelix. «KFUK KFUM OVER ALLE GRENSER. Eit gult merke frå det som kan ha vore Kristeleg folkepartis valkamp ein gong på 1980-talet, nokre år før Sovjetunionen vart oppløyst.

I hylla har Masha plassert ei fargerik, satirisk teikning av ein russisk eksilkunstnar, Yana Tarakanova, som gjer narr av Putins hat mot homofile.

— Eg føler skam. Skam for at eg er så heldig å få vere her, seier Masha.

Då november kom, den andre hausten, blei det mørkt, ikkje berre ute, men også inni Masha. Snøfnugga fall lett frå himmelen, før dei samla troppane til det tabloidane kallar snøkaos, og alt vart kvitt utanfor hybelvindauga.

Langt borte frå mor og familien, frå katten sin (den levande). Borte frå rommet sitt, gata, lydane, fargane, luktene, borte frå mor, mormor og morfar.

— Eg følte meg sånn … dårleg. Einsam. Trist.

Det var på denne tida teddyen, Nura, kom i posten.

I tillegg spora mor opp ein russisk psykoanalytikar. Psykoanalytikaren var snill, men direkte. Ærleg, rett på sak, effektiv, litt som Masha meiner at ho er. Masha har fått meir tru psykoanalytikarar. Ikkje eit vondt ord om psykologar, det blir berre litt for mykje tomprat, dei blir liksom for «pusete» for henne.

Psykoanalytikaren har hjelpt Masha til å skru på lyset igjen.

Mentoren

Allereie i 2013 visste Masha kvar ho ville når ho berre blei stor nok. Det var same året som Isabelle Perrin, læraren ho hadde møtt på ein sommarskule i dei franske Alpane, vart tilsett som den første professoren i harpe ved Noregs musikkhøgskole i Oslo.

Litt spontant, før jul i 2009, kilt inn i eit hektisk liv med solistoppdrag og undervisning, hadde Perrin bestilt ein tur med hurtigruta for seg og den aldrande mor si, sørover frå Kirkenes

Hurtigruteturen skulle vise seg å bli ein fiasko.

— Ikkje det luraste å reise i desember, kanskje. Vi såg ikkje noko som helst. Ikkje ein gong nordlys.

Men det er merkeleg korleis ting som hender, eller ikkje hender, brått får samanhengar til å oppstå.

Før flyturen til Kirkenes hadde dei ei overnatting på Gardermoen. Dei drog inn til byen, besøkte Nobels Fredssenter, gjekk på ein restaurant for å få seg middag. Dei hamna på Lorry, midt i Oslo, midt i julebordsesongen. Ein mann på nabojulebordet snudde seg, lurte på om dei kanskje trengde hjelp til å tolke den norske menyen, og det kunne dei saktens.

— Vi kom i snakk, han var veldig hyggeleg, fortel ho.

Professor Perrin vrir litt på den roterande kontorstolen, inne på kontoret der ho tar imot studentane sine. Fem harper. Kaffimaskin. Notar. Bilde på bilde av studentar på veggen.

— Og den mannen frå Lorry …, seier ho, og tar ein kunstpause. 

— … han er mannen min i dag!

Perrin var sytten då ho reiste til New York der ho studerte på prestisjeskulen Juilliard School of Music. Tilbake i Frankrike fekk ho jobb i orkesteret i Nantes og underviste på konservatoriet. Ho gifta seg, fekk barn. Eit liv. 

Så, ein dag, rett etter at ho kom heim frå jobb, sa mannen at han ville gå frå henne.

Samstundes blei stillinga som soloharpist i det franske nasjonalorkesteret i Paris ledig. Umogleg å tru på, for ei åleinemor, med full jobb, nesten umogleg. Men ho øvde, som ein gal. Nokre månader seinare prøvespelte ho.

Eksilet

Etter den første hausten og vinteren i Noreg måtte Masha starte planlegginga av eksamenskonserten ho skulle halde andre året på bachelorstudiet. Ho hadde null idear.

Ikkje før ho kom over ein komposisjon av ein tysk komponist, Paul Hindemith. Sonate for harpe, komponert rett før utbrotet av den andre verdskrigen.

— Eg likte å spele det. I mine øyre var stykket fylt av håp.

Så begynte ho å leite etter meir informasjon om musikken og komponisten, og oppdaga ein mørkare klangbotn.

Hindemith var tysk, kona jødisk, musikken nyskapande og eksperimentell. Og Hitler var komen til makta. «Atonal bråkmakar», var stempelet Joseph Goebbels, propagandaministeren, sette på Hindemith. I 1937 la nazistane ned forbod mot komposisjonane hans.

I eksil i Sveits begynte han på sonaten. Den siste satsen er inspirert av eit dikt av 1700-talspoeten Ludwig Christoph Heinrich Hölty. Diktet skildrar ein harpists død og hans siste ønske: at harpa hans skal få plass bak alteret i katedralen, der barna leikar utanfor.

Informasjonen samla seg til samanhengar i Mashas hovud. Hindemith blei gnisten til eit prosjekt: krig og fred, mot krig, for fred — og ein protest mot Putins Russland.

Som Hindemith var også Masha i eksil no.

Om ho skulle realisere ideen, ville ho samstundes gjere det umogleg for seg sjølv å reise tilbake til Russland og heim til Moskva. Putin set folk i fengsel for å kalle ein krig for ein krig.

Men då tanken var tenkt, kjendest det umogleg å ikkje gjennomføre.

Helst ville ho gjennomføre konserten i ei ramme som understreka bodskapen, og det var då den neste ideen dukka opp. Skulle ho tore å spørje om å halde konserten på Nobels Fredssenter?

Saknet

— Eg saknar besteforeldra mine. Eg saknar å klappe katten min. Eg saknar bøkene mine. Eg saknar harpa mi som står heime. Eg saknar å gå i parken med dei store trea rett ved der eg budde, seier ho.

Masha tenker at familien — mor, mormor, morfar — er redde for henne, for situasjonen, utan at dei vil seie det høgt. Men ho er sikker på at dei er stolte over valet ho har tatt, sjølv om det er eit ope spørsmål om ho i det heile tatt vil få sjå besteforeldra og katten igjen. Ingen lever evig, og dei kjem neppe til å kunne reise ut av Russland slik alt ser ut no.

Mor er også låst til Russland, men mest fordi ho må ta vare på mormor og morfar. To gonger har Masha møtt mor etter at ho blei student i Noreg, først i Tyrkia, eit såkalla «tredjeland». Sist gong fekk ho komme på besøk til Oslo.

Då Masha var lita, før alt vart for farleg, var ho med dei vaksne i demonstrasjonar mot Putin. Ho kjenner seg dårleg når ho tenker på presset mor hennar og andre lever under i Russland.

— På overflata er alt som før. Dei same husa, bilane, gatene og menneska. Men på same tid er alt forandra. Mange støttar jo krigen. Å sjå andre i auga, sitje på t-banen og tenke … Kanskje er du tilhengar av denne krigen. Kanskje tar din bror eit liv akkurat no. Det er kvelande å tenke på.

Heimlengsel føler ho ikkje heilt på lenger, det er ikkje rette ordet. Ho har innstilt seg på det ho skal gjere, forsona seg, med eksil — og ho vil gjere det som er rett.

— Eg er ikkje ein politikar som seier «gjer opprør!». Eg er ei jente som spelar harpe og meiner det er gale å drepe andre menneske.

Møtet

Ute på parkeringsplassen må taxisjåføren smile i skjegget. 

Harpa fyller heile bilen. Det er ingen liten jobb å «kle på» harpa og gjere henne reiseklar. Åsmund, som er med som roadie, får detaljerte instruksjonar frå kjærasten. 

Han får pressa seg inn i passasjersetet. Masha småjoggar til t-banestasjonen på Majorstua. Det er ein strålande sommardag i Oslo. I Ukraina er talet på sivile offer tett på ni tusen.

Å pakke ei konsertharpe ...

... og trille trygt ned til parkeringsplassen ...

... og fylle heile bilen

På vegen ned frå Nationaltheateret stasjon til Nobels Fredssenter er ho berre endå klarare, endå sikrare, på det ho skal gjere. 

Før Masha går på scenen, etter at dei har sett ut stolar, fått harpa opp på scenen, og sonen av ein ungarsk harpist i caps og t-skjorte med «Peace at work» på, som heiter Andreas, har projisert «ANTIKRIG-KONSERT» på veggen, plasserer Masha ei teikning av den russiske kunstnaren Aleksandra Skotsjilenko ved sidan av bunken med konsertprogram.

Skotsjilenko vart dømd til sju års fengsel i 2023, etter at ho skifta ut prislappar på ein supermarknad med kritikk mot krigen.

Venner, medstudentar, professoren, turistar, Åsmunds foreldre er på plass i Mandela-rommet på Nobels Fredssenter. 

Kanskje er det ikkje så merkeleg, korleis samanhengar blir til, fellesskap forma.

Ei russisk jente, ei ukrainsk jente.

Medstudenten frå samspelklassen den første hausten svarte på meldinga frå Masha. Dei møttest nyttårsaftan. Dei var ikkje lenger «to små ulvar som er redde for kvarandre». Dei prata i timesvis. Dei gav kvarandre ein klem. Etterpå begynte Masha å gå på skulen i blå bukse og gul skjorte.

Fridomen

Ho løftar hendene i ei grasiøs rørsle og legg dei mjukt inntil instrumentet. Masha har ei tatovering av Åsmunds stjernebilde bak øyret.

Ho har 47 strengar mot Putins krig.

Først spelar ho eit stykke av ein forfølgd komponist frå 1700-talet, før ein ukrainsk komposisjon frå 1800-talet. Ho held fram med 1900-talet og Hindemith, han nazistane ville kvitte seg med. Deretter frå vår eiga tid, John Williams’ kjende suite frå «Born on the Fourth of July», Vietnam-filmen med same namn. 

Eit par turistar som er komne inn frå utstillingane på Fredssenteret nikkar anerkjennande.

Til slutt på programmet har Masha sett opp sin eigen komposisjon, «Baida».

Baida, forklarer ho til publikum, er ein karakter frå ukrainsk folklore. Det er dikta mange folkesongar om han, der han heltemodig står imot invasjonar mot fedrelandet.

— I songen om Baida er han fri, han seier det han vil om det han vil, og han er ikkje redd, seier Masha, og så spelar ho.