Ho avslørte Sudbø. Men kva er det som gjer at nokre forskarar tek ein snarveg?

Det er januar 2006. Dag Rune Olsen er på veg til Gjøvik. Han er ein av forskingsleiarane ved Radiumhospitalet. No sit han i bilen fordi sjukehuset har eit prosjekt på Gjøvik, der det skal byggast opp eit tilbod innan strålebehandling. I det han passerer Lygnasæter ringjer telefonen. Det er sjefen sin sekretær.

— Eg fekk beskjed om at det skulle vera leiarmøte om ein time, så eg måtte snu. Då sa eg at eg måtte få vita kvifor. Det fekk eg beskjed om at eg ikkje kunne få vita, fortel Olsen.

Men etter å ha stått på sitt, får han vita at det handlar om forskingsfusk.

Kvardagsfusket

I januar 2019 vart resultata frå del to av Rino-undersøkinga — Research Integrity in Norway lagt fram. Prosjektet handlar om forskingsetikk, og er eit samarbeid mellom Universitetet i Bergen, Høgskulen på Vestlandet og Dei nasjonale forskingsetiske komiteane. Den første rapporten frå undersøkinga handla om dei alvorlege brota på forskingsetiske retninglinjer; fabrikkering, forfalsking og plagiering. Del to handla om det som vert kalla diskutabel praksis — questionable research practice.

Resultata viser at førti prosent av dei som har svara, har gjort noko som er forskingsetisk diskutabelt dei siste tre åra. Fleirtalet av desse igjen rapporterer at dei har gjort noko slikt ein eller to gongar.

Eit par veker før Dag Rune Olsen var på veg mot Gjøvik, sat Camilla Stoltenberg heime i Oslo. Ho las ein artikkel som gjorde henne skremt.

Stoltenberg var den gongen divisjonsdirektør i Folkehelseinstituttet. I dag er ho direktør.

Stoltenberg er oppteken av at det skal vera transparens, og er kritisk til at data ikkje vert delt med andre.

— Eg trur det kan vera store mørketal når det gjeld forskingsfusk dersom ein tek med alle variantar av fusk. Å kvalitetssikra skikkeleg er dessutan dyrt, og eg trur aldri ein vil kunne sikra seg mot eit kvart tilfelle av fusk, seier ho.

Dag Rune Olsen meiner at det ein kan kalla kvardagsjukset kan ha like store konsekvensar som dei store forskingsskandalane.

— Denne typen fusk er kanskje vel så viktig for kunnskapen ein sit att med, seier Dag Rune Olsen.

— Det er dei små justeringane ein gjer.

Mange bekkar små

Ragna Aarli leiar Granskingsutvalet hos Dei nasjonale forskningsetiske komiteane, og er i tillegg jussprofessor ved Universitetet i Bergen.

— Me nyttar ikkje omgrepet «fusk». Det er ingen juridisk term, seier Aarli.

Den nye forskingsetikklova frå 2017 seier at det først er institusjonane sjølve som skal handsama sakene dersom ein mistenkjer at ein forskar ikkje har følgt dei etiske retningslinjene. Om institusjonen konkluderer med at forskaren har vore vitskapeleg uredeleg kan forskaren klaga saka inn til Granskingsutvalet. Det betyr at det er dei mest alvorlege sakene som hamnar der — men det betyr òg at det ikkje er så mange saker som vert handsama.

Når Granskingsutvalet handsamar saker, ser dei på om det har vore brot på anerkjende forskingsetiske normer. Har det vore alvorlege brot, kan ein seia at forskaren har vore vitskapeleg uredeleg.

— Det er ikkje slik at ein må ha forfalska, fabrikkert eller plagiert for at ein skal kunne seia at ein har brote dei forskingsetiske normene. Eit brot kan vera meir eller mindre alvorleg. I utgangspunktet plar ein berre å få kritikk dersom ein har til dømes hatt dårleg sitatpraksis, kopiert andre sine kjeldetilvisingar eller gitt forfatterskap til forskarar som ikkje har fortent det, såkalla gåveforfattarskap. Men har ein gjort mange av dei mindre tinga, kan det vera nok til at konklusjonen vert at ein har vore vitskapeleg uredeleg, forklarar Aarli.

Dersom Granskingsutvalet kjem til at ein forskar har brote dei etiske retningslinjene, er det ikkje meir dei kan gjera. Det er den einskilde institusjonen som til dømes må avgjera om ein artikkel eller ei doktoravhandling skal verta trekt attende og om forskaren skal verta møtt med andre reaksjonar. Nokre gongar kan saker òg hamna i rettsapparatet.

— Er du samd med Olsen i at det er det ein kan kalla kvardagsjukset som er verst?

— Både òg. Kvardagsjuks er eit meir utbreidd problem, men det er etter mi meining først og fremst dei verkeleg grove sakene som bryt ned tilliten til forsking, seier Aarli.

Nei, Ibux reduserer ikkje risiko for kreft

Dag Rune Olsen fekk snakka med sjefen januardagen i 2006, og dei vart samde om at han ikkje kunne bidra med så mykje der og då. Ferda kunne difor halda fram mot Gjøvik. Men seinare vart saka mykje omtala på leiarmøte, og Olsen brukte henne til og med som tema for ei oppgåve då han gjennomførte eit leiarutviklingsprogram.

Men kva var det Olsen eigentleg ikkje skulle få vita noko om i bilen? Sudbø-saka. Forskningsskandalen, stod det i VG 15. januar 2006. Eit søk på «Jon Sudbø» i atekst gir ikkje mindre enn 391 treff berre i januar dette året.

Jon Sudbø var stjerneforskaren. Utdanna først tannlege som den beste på sitt kull, deretter lege. Doktorgrada tok han i 2001, men avhandlinga vart seinare trekt tilbake. Han var tilsett ved Radiumhospitalet, som Dag Rune Olsen altså også var. I tillegg hadde Sudbø ei bistilling som førsteamanuensis ved Universitetet i Oslo.

Det heile starta nokre dagar før bilturen til Gjøvik. Tidleg i januar 2006 fekk Sudbø ein epost frå ein professor ved NTNU. Professoren skreiv at han med stor interesse har lese artikkelen Sudbø har publisert i prestisjetidsskriftet Lancet. Det er berre det at det var noko som ikkje stemte. Professoren har kontakta dei ansvarlege for databasane Sudbø hevdar han har henta data frå. Men ingen av dei som burde kjent til at det har vore brukt data veit noko om dette.

Det Sudbø meinte å ha funne ut, er at heilt vanlege smertedempande medisinar som Ibux og Naproxen, kan redusera risikoen for kreft i munnhola. Samstundes aukar bruk av desse medikamenta risikoen for å døy av hjarte- og karsjukdommar.

Dette var rett og slett fusk og fanteri. Det viste seg at Sudbø hadde dikta opp data frå over 400 pasientar. Han innrømma å ha fabrikkert data som var grunnlag for tre forskingartiklar.

Streka under alt det rare

Den som oppdaga at noko ikkje stemte var altså Camilla Stoltenberg. Då var det framleis 2005, og det var romjul. Stoltenberg hadde tatt med seg ein bunke vitskapelege artiklar heim som julelektyre. Sudbø sin artikkel frå Lancet låg øvst.

— Eg var interessert i funnet hans, og eg var òg veldig interessert i koplingane han skulle gjort frå store register, seier Stoltenberg.

Men ganske snart fekk ho kjensla av at noko ikkje stemte. I artikkelen vart det omtala datakjelder ho kjende godt til – men ho kjende dei ikkje på den måten dei var omtala.

— Eg tok ein penn og markerte alt det eg syntest var rart. Det var så mykje som var påfallande at eg vart uroleg, fortel Stoltenberg.

Ein del av dataa som var omtala var det nemleg ho som hadde ansvar for. Helseundersøkinga Cohort of Norway (Conor), som er ei samling data frå fleire store, norske helseundersøkingar, var endå ikkje klarert for bruk.

— Eg vart uroa for at nokon av dei eg var leiar for hadde delt ut data som ikkje var klare for bruk. Dersom dette var gjort, ville det kunne vera veldig ille for oss, seier Stoltenberg.

Ho seier at det var dette som uroa henne så mykje at ho første arbeidsdag etter nyttår tok kontakt med nokre av dei som hadde jobba tettast saman om Conor og andre register. Om lag ei veke seinare fekk ein filene.

— Då skjønte eg at dette måtte vera fabrikkert. Mellom anna var det sagt at det var brukt opplysningar frå reseptregisteret. Men det skal ha vore gjort med data frå før dette registeret var oppretta, seier Stoltenberg.

Før jul i 2006 var det eit møte i Oslo, der mellom anna Lancet-redaktøren var til stades. Stoltenberg seier at ho stilte spørsmål ved korleis Sudbø sin artikkel kunne verta publisert. Det viste seg då at fleire hadde tenkt som henne, at arbeidet verka noko prega av slurv. Men ein av fagfellene, ein dansk professor, hadde prøvd å setja foten ned. Han meinte at artikkelen ikkje kunne publiserast.

— Vart det avgjerande her at det var ein nordmann og ein danske som las kritisk?

— Ja, det trur eg. Eg kjente til dei registra som skulle vore brukt, seier Stoltenberg.

Dataproduksjon ved kjøkenbordet

Fallet var stort. Sudbø var så langt nede at han vurderte å ta sitt eige liv, har han sagt til NRK P2, eit intervju som vart sitert mellom anna av Dagbladet. Han får ikkje forska, men leiar no Tannhelsetjenestens kompetansesenter i Østfold.

Men Sudbø er langt frå den einaste. Dei siste åra er det tre kjende saker Frå Europa: Diederik Stapel i Nederland, Julia Penkowa i Danmark og Paolo Macchiarini i Sverige. I tillegg finst det saker frå mellom anna både USA og Kina.

Stapel var professor i sosialpsykologi og dekan ved universitetet i Tilburg. Til Morgenbladet har han skildra korleis han sat framfor datamaskina heime på kjøkenet og tasta inn tal som gav han dei resultata han ville ha. Han passa på at skilnaden mellom gruppene ikkje vart større enn det som var ideelt, dersom skilnaden i eit psykologisk forsøk var svært store, ville det kunne gjera nokon mistenksame.

Forskning.no skreiv i 2012 at det då var 31 artiklar som var trekt attende. Data frå Stapel var òg brukt i fleire av stipendiatane han rettleia sine avhandlingar. Dei visste ingenting om fusket, men det var studentar som til slutt avslørte professoren: Korleis kunne det ha seg at alle respondentane i ei undersøking var akkurat like gamle? Stapel fekk sparken, og vart dømd til samfunnsteneste.

Macchiarini-saka

I Sverige gjekk det mykje verre. Paolo Macchiarini vart henta til Karolinska Institutet for å bygga opp ei eining for eksperimentell kirurgi. Han meinte at ein skulle kunne setja inn eit plastrøyr som erstatning for luftrøyr. Dette røyret skulle smørjast inn med pasienten sine stamceller, og tanken var at det skulle veksa fast og verta ein del av kroppen.

Dersom dette lukkast ville det kunne bety at ein ville kunne laga nye, kunstige organ utanfor kroppen, og slik hindra at nye, humane organ vart støytt vekk.

Allereie i 2011 fekk leiinga ved Karolinska Institutet dei første meldingane om at Macchiarini si forsking kunne vera bygd på fusk. Tre år seinare sendte fire av kirurgen sine kollegaer eit brev til leiinga ved universitetet. Då vart det oppdaga at operasjonane ikkje oppfylte etiske krav og dessutan mangla godkjenning hos Legemiddelverket i Sverige.

Problema var fleire: Macchiarini hadde ikkje gjort forsøk på dyr, slik ein skal. Han overdreiv òg verknaden plastrøyra hadde. Dessutan kom det fram at han hadde juksa med CV-en sin. Fleire av pasientane som fekk operert inn plastrøyr, døydde seinare.

Macchiarini mista jobben, rektor gjekk av og sju medforfattarar vart dømde for forskingsfusk. Men så seint som i fjor opererte Macchiarini pasientar i Tyrkia, kunne SVT melda. Den svenske fjernsynskanalen laga ein dokumentar i fleire delar der dei avslørte kirurgen.

Saksøkte — og tapte

I Danmark var det òg ei stor forskingsskandale nokre år tilbake. Ingen omkom etter Milena Penkowa sine forsøk, men ho serverte på eit tidspunkt ei historie om at både mora og søstra var døde, og at ho difor ikkje klarte å levera doktoravhandlinga til avtala tid. Berre så synd at dei to dukka opp under disputasmiddagen.

Penkowa var hjerneforskar, og var som fleire av dei andre juksarane sett på som ein stjerneforskar. Men det viste seg etterkvart at ho mellom anna hadde fabrikkert resultat. Mellom anna viste ho til at ho skulle ha påført tusen rotter ei form for sklerose. Dette kunne ho ikkje dokumentera at var gjort.

Nok ein gong var det studentar som stilte dei avgjerande spørsmåla. Dei rapporterte at Penkowa hadde skildra resultat dei ikkje hadde kome fram til. 15 artiklar frå Penkowa si tidlege karriere, frå tidleg på 2000-talet, vart granska. Gruppa som såg på dei meinte at Penkowa dikta opp dyreforsøk, forfalska resultata og let vera å utføra kontrolleksperiment. Penkowa mista jobben. Ho saksøkte Københavns Universitet for å få doktorgrada tilbake, men tapte.

— Mange forskarar er mest opptekne av si eiga forsking. Dei ønskjer ikkje å bruka tid og krefter på kva andre forskarar gjer. Når det gjeld Penkowa er det nok fleire som har hatt i bakhovudet at dei burde gjort noko, men dei har ikkje gjort det.

Dette sa Albert Gjedde på eit møte i regi av redelighetsutvalget ved Universitetet i Bergen. Gjedde vart institiuttleiar ved Institut for Neurovidenskab og Farmakologi ved Københavns Universitet omlag samstundes med at Penkowa-saka sprakk.

I ein epost til Khrono skriv han at fleire seniorforskarar lenge hadde hatt ein generell mistanke til Penkowa, fordi resultata hennar var for presise. Dette er noko som er vanskeleg å prova. I staden var det fleire forskarar som avslutta samarbeid dei hadde med hjerneforskaren.

— Då eg først møtte henne, var ho faktisk åleine saman med eit lag med svært unge forskarar og studentar, fordi ingen eldre medarbeidarar ville samarbeida med henne. To farmasifirma hadde avbrote samarbeid fordi dei ikkje hadde tillit til Penkowa sine resultat, skriv Gjedde.

Fann ikkje fusk i Tromsø

Det finst fleire saker, både frå inn- og utland. I Sverige vart to forskarar funne uredelege i 2017. Dei kunne ikkje prova av forsøka deira på fisk faktisk hadde vorte gjennomført. Noreg har òg hatt nokre mindre saker: Ved Høgskolen i Østfold fabrikkerte ein forskar data – og fekk sparken. Ved Universitetet i Stavanger fekk både ein professor og ein stipendiat kritikk for plagiat i 2017, og ved Universitetet i Agder var det ein professor som publiserte så mykje at alarmklokkene ringte.

I 2008 trudde UiT Norges arktiske universitet (UiT) at dei hadde fått ei skandalesak like stor som Sudbø-saka på sitt bord. Det handla om ei doktorgrad frå 1990-talet, som vart levert ved Universitetet i Tromsø. Fleire år seinare skreiv redaktøren for British Medical Journal at han var usikker på grunnlaget for forskaren sine konklusjonar, og mistenkte fabrikkering. Ein artikkel i tidsskriftet utgjorde deler av avhandlinga. VG har skrive fleire saker om forskaren.

— Det er overmåte vanskeleg å skilja mellom dårleg forsking og fusk, seier Olav Helge Førde.

Han er medisinprofessor, no emeritus, ved UiT, og var dekan då saka vart kjent i 2008.

— Det er lett å avsløra forfalsking som ein kan dokumentera, men ofte handlar det om avlesing av instrument. Dette let seg ikkje gjenskapa, seier Førde.

Om den aktuelle saka seier han at universitetet fekk kalde føter, og bestemte seg for å starta ei gransking.

— Det vart mykje hurlumhei. Men utvalet gjorde ikkje sikre funn av fusk. Det var ikkje mogleg å gå gjennom grunnlagsmaterialet, det fanst ikkje lenger.

Fusk eller konflikt

— Vanskeleg å tru, seier Dag Rune Olsen om Sudbø.

— Han var veldig oppegåande og kjempeflink, og ville truleg snart fått tilbod om ei bistilling som professor. Veldig mange av konklusjonane hans var rette, han hadde god innsikt. Men det hjelper ikkje dersom det ikkje er rett gjort.

For kva er det som gjer at nokon tek ein snarveg?

Og er det naivt å tru at det ikkje finst forskingsfusk, òg i Noreg? Ja, meiner fleire.

Attende til Rino, undersøkinga om forskingsfusk: Til saman 66 av dei 7291 forskarane som svara på undersøkinga svarar at dei har anten fabrikkert data, forfalska data eller plagiert. I prosent blir dette like under ein.

— Ein må ha ein nullvisjon for forskningsfusk. Men å tru at slikt ikkje skjer i Noreg ville vore, for å seia det rett ut, litt naivt, sa Johs Hjellbrekke då han presenterte resultata.

Han er professor i sosiologi ved Universitetet i Bergen og var førsteforfattar på begge dei to Rino-rapportane.

Men kven skal oppdaga jukset?

Ofte er det tilfeldig om noko vert oppdaga, meiner Olav Helge Førde. Han sat i styret til Medisin og Helse i Forskingsrådet då det første redelighetsutvalet vart etablert i Noreg på 1990-talet. Då såg ein til Danmark og Sverige, som allereie hadde oppretta liknande utval, og tenkte at dette var noko ein burde ha i Noreg òg. Slik kunne ein vera budd dersom det kom saker som institusjonane ikkje var rigga for eller flinke til å handtera.

Førde fortel at fleire av sakene det nyoppretta utvalet fekk var eigentleg hadde ei personkonflikt i botn. Å skilja mellom fusk, fagleg usemje og konflikt var slett ikkje så lett.

— Vitskapelege artiklar som skal publiserast vert vurderte av fagfeller. Burde ein ikkje då kunne avsløra fusk og fanteri?

— Når ein vert invitert til å vera fagfelle ser ein på rapporten, ein ber ikkje om bakgrunnsmaterialet. Fagfellevurdering er eit frivillig arbeid ein gjer av plikt, og det tek mykje tid allereie som det er, seier Førde.

— Ofte er det tilfeldig at fusk vert oppdaga, men det er lettare når andre brukar same grunnlagsdata. Fuskar ein med data frå dei store helseundersøkingane, slik Sudbø gjorde, er det større sjanse for å verta tatt.

Skuldast det systemet?

Dag Rune Olsen trur ein alltid kjem til å få nokre av dei store, spektakulære fuskesakene.

— Dette er ein særskilt type fusk, og det er gjort av menneske som tek sjansar. Dei tek ein stor risiko. Dei fleste av oss ville skugga banen, seier Olsen.

— For dei fleste vil det vera vanskeleg å føre medforfattarar bak lyset, legg han til.

Men kvifor fuska? Eller lyga, alt etter som kva ein vil kalla det. Heider og ære, sa Jon Sudbø. Diederik Stapel, den nederlandske psykologiprofessoren, sa til Morgenbladet at han etterkvart såg på seg sjølv som ein som gav publikum det dei ønska: «Struktur, det enkle, ei vakker historie». Han skildrar òg at han er svært oppteken av det elegante og av orden, og det gjorde at han klekka ut sexy resultat som tidsskrifta syntes var attraktive.

Er det noko av forklaringa? Publiseringssystemet?

— Publiseringspresset har auka. Samstundes er terskelen for å få publisert lågare. Eg får tilbod om å få publisert frå nyetablerte tidsskrift, ein del av dei med temmeleg lugubre adresser, nesten kvar veke, seier Olav Helge Førde.

Både Albert Gjedde, Ragna Aarli og Dag Rune Olsen peikar òg på publiseringssystemet.

— Det er ikkje tvil om at mykje av svindelen i forskinga skuldast at resultata ikkje står i forhold til dei forventningane som er reist av forskaren sine hypoteser, skriv Gjedde.

— Det er ei manglande forståing av filosofien bak hypoteser. Dei vert oppfatta som forventingar og ikkje som påstandar som ein om mogleg skal motbevisa.

For negative resultat er ikkje så lett å få publisert.

— Negative resultat er ikkje så interessante, så kanskje justerer ein litt på ein graf, trur Dag Rune Olsen.

— Men det er kanskje vel så viktig med negative funn, som kan avkrefta ei hypotese. Men det verkar ikkje like flott som å ha funne noko.

— Publikasjonar vert belønna, både når det handlar om stillingar, forskingsmidlar og fridom til å forska på det ein vil. Så ein kan seia at systemet ikkje legg til rette for best mogleg praksis, seier Aarli.

Ho er oppteken av at det trengs god opplæring for å kunne vita kva som er god forskingsskikk og ikkje.

Dei mindre alvorlege sakene, som siteringspraksis eller gåveforfattarskap, treng ikkje skuldast at ein har teke medvitne omvegar om kva som er god skikk i forsking. Kanskje visste ein ikkje betre.

— Slik eg ser det, er institusjonane no ganske flinke til å gi opplæring på ph.d.-nivå. Men det er meir krevjande å læra opp meir etablerte forskarar i forskingsetikk. Det ligg nok litt nede på prioriteringslista deira.