Alt du ikkje vil vite om prokrastinering (og har utsett å spørje om)

I morgon vil eg byrja på eit nytt og betre liv. Trur eg.

Eg har allereie funne ut at det kan gå ut over helsa. Prokrastinering (frå latin pro og crastinus, ‘det som dreier seg om morgondagen), den ofte uoverkomelege trongen til å gjere alt anna enn det du eigentleg skulle, kan:

a) øydelegge karrieren, om du i det heile tatt kjem i nærleiken av ein. b) føre til stress, angst, hjarteproblem, dårleg økonomi, skam og depresjon.

Prokrastinering kan i verste fall føre til øydelagt liv.

Det er dokumentert, alt saman. Prokrastinering er ikkje bra for helsa. Det er nesten så ein får lyst til å ta seg ein røyk. Men eg har for mykje eg må gjere. Denne artikkelen skal etter planen vere ferdig om nokre få timar.

Likevel.

Dette er det eg har fått gjort før lunsj.

1. Opna kjøleskapet
2. Gått inn på Facebook
3. Gått inn på Facebook
4. Lese papiravisa, baklengs
5. Googla how to avoid procrastination (119 00 treff)
6. Gått inn på Facebook
7. Sjekka om det er noko anna som kan gjerast
8. Sendt ein sms til ein nobelprisvinnar
9. Gått inn på Facebook
10. Ringt ein psykolog

Om eg berre hadde hatt litt disiplin. Kunne lagt frå meg telefonen (ein slags digital tobakk?). Tvilt litt mindre. Vore litt meir som Svein Stølen. Litt mindre som Bill Clinton.

Eg har bestemt meg for å prøve.

Men først

Men først skal eg berre ta kontakt med eit knippe storleikar i den norske universitets- og høgskulesektoren. Føremålet er å lokke fram forteljingar om prokrastinering, tilståingar om at også dei, trass i alt dei har oppnådd, prokrastinerer. Også dei opnar og lukkar kjøleskapsdører medan markøren på PC- skjermen blinkar desperat på ei blank side. Også dei les avisa, baklengs, medan bunken av eksamenar som skal rettast hopar seg opp fortare enn Ola Borten Moe kan seie flaskehals.

Klaus Mohn. Ein litt sånn no nonsens-type, økonom, og ikkje minst rektor på universitetet i den falmande oljebyen Stavanger. Trass det effektive, proaktive og rasjonelle ytre, også han har det slik.

Kanskje.

— Hei, det er frå Khrono. Spørsmålet er om du prokrastinerer?

— Ja, i nokon grad, som folk flest.

— Er det noko mønster i det?

— Eg har kanskje ein tendens til å skyve på fristen til fristen nærmar seg. Det hender det blir skippertak i ny og ne.

(Yes, tenker eg, her er vi inne på noko)

(Men så)

— Eg veit ikkje om eg er nokon utprega prokrastinator. Eg prokrastinerer nok helst på fritida. Men heller ikkje der er eg blant dei ekstreme.

— Nei …? Men det er trass alt litt godt å høyre at ein rasjonell og effektiv type som deg prokrastinerer, trass alt!

— Kunsten er vel å tøyle det, så trongen ikkje tar overhand.

— Har du ei triks på lager?

— Njeeei. Ja. Det måtte vere å lage seg planar. Løfte og planar, eigne tidsfristar som ein løpande basis for å sikre at innsatsen er jamnare enn han elles ville ha vore.

— Det er det du gjer?

— Nei. For som rektor har eg min kalender. Men no skal eg i møte igjen. Sender du meg sitatsjekk?

Klaus Mohn er berre eín person, tenker eg. Det er fleire å ta av. Svein Stølen. Og moserane. Ja! Hypotese: Nobelprisvinnarane, Edvard og May-Britt Moser, prokrastinerer, og likevel, altså, er dei blitt nobelprisvinnarar! Oppglødd ved tanken tar eg kontakt med Edvard, vi er trass alt frå same øy, dersom eg hadde vore frå ei øy, hadde eg i alle fall vore frå denne øya.

Om litt

Om litt skal eg kontakte ein av Noregs fremste ekspertar på prokrastinering, primært for å prøve å tilføre denne teksten substans, men kanskje også, innrømmer eg, for på ein eller anna måte få litt trøyst frå ein professor i psykologi ved UiT Noregs arktiske universitet (eit namn dei kanskje kom fram til etter å ha prokrastinert i mange månader, før dei til slutt berre måtte bestemme seg for noko).

Frode Svartdal, heiter psykologen.

I det eg skal finne telefonnummeret gir eg meg til å stire ut det store vindauget ved kontorplassen min.

Medan eg stirer, i det som truleg er fleire minutt, på motorvegen eg har utsikt til, der bilane køyrer fram og tilbake i ein endelaus, tilsynelatande meiningslaus straum, tenker eg på noko far min brukte å fortelje, kanskje som eit kamuflert hint:

Bestemora hans, mi oldemor, som levde på 1400-talet eller der omkring, brukte å strikke medan ho gjekk over markane frå fjøra med ei tung bør fisk på ryggen, og samstundes drog ho ei rive etter seg, slik at ho kunne innhente litt ekstra gras til buskapen med det same.

— Er det ein genetisk faktor i dette med prokrastinering?

— Absolutt, seier professoren i Tromsø. – Det er ein viktig faktor. Er du impulsiv, er du meir utsett for prokrastinering. Dei som tar ting på sparket, prokrastinerer meir.

Forskingsfeltet, der Svartdal har vore i front i mange år, skaut fart på starten av 1980-talet. Tastar du ordet procrastination inn i Google Scholar får du 144 000 treff. På eit norsk søk dukkar for eksempel ein artikkel av Svartdal opp: «Prokrastinering og depresjon». I den kan vi lese at verken alder eller kjønn betyr noko særleg for om du er disponert eller ikkje. Rektorar står det ingenting om.

Studentar derimot – ingen prokrastinerer meir enn studentar.

— Forsking viser at det i normalpopulasjonen ligg på 15-20 prosent. Blant studentar viser nokre anslag at det er opp mot 80 prosent som prokrastinerer. Det blir kalla studentsyndromet, seier Svartdal.

Og då skal det understrekast at det dreier seg om ekte prokrastinering, ikkje planmessig og strategisk utsetjing av oppgåver. Å for eksempel å utsetje å starte skrivinga på masteroppgåva så lenge at det går til helvete, er ekte prokrastinering. Det er ikkje bra for meistringskjensla, eller økonomien, som ikkje er godt for noko, og så vidare nedover det fysiske og ikkje minst psykiske skråplanet.

— Forskinga viser ein klar samanheng mellom prokrastinering og livskvalitet, seier psykologen.

Studentane er Svartdals hjartesak.

Snart

— Studentar har mange val, stor fridom. Denne fridomen kan vere skummel. Og konsekvensane av prokrastineringa er ikkje alltid så merkbar før eksamen kjem. Prokrastinering fører til at samfunnet mister ein masse talent. Det finst jo menneske som er glupe som søren, men som ikkje greier å styre seg sjølv, og derfor ikkje får realisert potensialet sitt, seier Svartdal.

Det finst folk som kunne ha blitt professor, som han sjølv – dersom dei hadde fått hjelp til å overvinne prokrastineringa.

Han meiner derfor det er «heilt utruleg» at universiteta og andre lærestader ikkje gjer meir for å hjelpe studentane til å ikkje prokrastinere. Tiltak mot prokrastinering er rett og slett ei forsømt samfunnsinvestering.

— Universiteta gjer det tvert imot vanskeleg for studentane. Valfridom blir framstilt som noko positivt. Men for dei som prokrastinerer er dette ei felle. Universitetet har laga ein prokrastineringsmaskin. Det er urettferdig med tanke på at minst halvparten av studentane er sårbare for prokrastinering. Eg skulle ønskje at lærestadene gjekk inn for å gjere studia meir menneskevennlege. Lange fristar, for eksempel, det er ein invitasjon til prokrastinering, seier Svartdal.

— Prokrastinering har også ei sosial side – det er kanskje ikkje likegyldig kva bakgrunn du har?

— Nei, og dette er veldig viktig. For ein student, kan det vere ein kjempefordel å ha ein akademisk familie. Veldig mykje kjem med oppveksten, og det betyr noko om du har foreldre som les, om du har foreldre som har liknande arbeidsvanar heime som det som krevst som student. Forsking viser at sjølvdisiplin er viktigare enn intelligens for å lukkast i utdanningsløpet.

Og så

Prokrastinering som samfunnsproblem er ikkje heilt oppe i dagen for leiaren i Norsk studentorganisasjon, Maika Godal Dam. Men ho er einig i at studentfridom er utfordrande.

— Studentar har mykje fridom, som til å bestemme når ein må gjere ulike oppgåver. Det er annleis enn tidlegare i skuleløpet, der ein har seks eller sju timar fast om dagen, og som regel ulikt arbeidslivet som kjem etterpå, med fastsett arbeidstid. NSOs politikk er at vi ønskjer meir varierte undervisnings- og vurderingsmetodar som gir høve til vise anna kunnskap enn berre den ein får vist på eksamen, seier studentleiaren, og vi anar at ho ikkje kastar bort høve til å forme ein bodskap når ein journalist ringer.

Ho er avtroppande leiar no, snart klar til å ta steget vidare, truleg i politikken. I eit tidlegare intervju med Khrono fortalte ho at ho visste at ho skulle bli statsvitar då ho var 10 år gammal.

— Du er ein ganske strukturert type du?

— Strukturert, men distré.

— Ikkje plaga av prokrastinering?

— Plaga vil eg ikkje seie, seier Dam, men legg til at ho trass alt er menneskeleg, også ho kan ta tak i ting som ligg rette framfor henne, heller enn dei som ligg bak, og ropar forgjeves om å blitt tatt tak i.

Eg prøver ein kandidat til, Khrono har tradisjon for å ringe rektorane og spørje dei om alt mogleg, dei er trass alt sjefane, kongane eller dronningane på ein måte, i den innimellom litt pompøse universitetssverda. Så eg ringer ein rektor. Før eg finn fram nummeret til rektor ved Universitetet i Oslo, Svein Stølen, låser blikket seg igjen på motorvegen der ute, som no ligg bada i prematur påskesol.

Det er dagen før palmehelga, kortfredag, to timar til deadline. Og eg kunne, om eg berre hadde fått ut fingeren litt før, vore i ein av dei bilane no, på veg til ferie.

Just do it!

— Prokrastinerer du, Stølen?

— Kjem an på tema. Men eg er ikkje verdsmeister i det, nei. Eg er nok ikkje så god til å prokrastinere. Med ein såpass travel jobb som dette …, seier Svein Stølen.

— Men har det vore sånn heile livet?

— Eg er god til å smekke til!

— Kva betyr det?

— Det viktigaste er å få prosessane til å fungere, få det til å flyte. «Just do it», er mitt slagord. Det har eg brukt mange gonger, og i mange av presentasjonane mine. Heilt sidan eg var instituttleiar på kjemi.

— Du snakkar ganske fort. Er det fordi du er effektiv?

— Nei, jeg er fra Fredrikstad. Austlandets svar på Bergen. Eg veit ikkje, det kan ha med det å gjere.

— Så du er aldri plaga med trong til å utsetje ting, altså?

— Det er jo alltid eit snev av alt, det er ikkje eit enten eller. Av og til er det ubehagelege ting som er litt lett å utsetje.

— Har du eit eksempel på ein ubehageleg ting?

— Eg jobbar rimeleg mykje. Så når det er helg eller ferie, er det mykje lettare å gjere det som er gledesbetont enn det som er ubehageleg. Det er vel ei viss form for prokrastinering.

— Når ein har nådd så langt som deg, ein kan kanskje ikkje prokrastinere så mykje då?

— Eg trur nok at når du har mange leiaroppgåver, då kan du ikkje vere for sterk på prokrastinering. Då blir det vanskeleg å vere leiar.

— Finst det ikkje ein eller annan svikt i systemet ditt?

— Nei, vet du hva, det er vanskeleg å evaluere sjølv. For å seie det sånn.

Stølen tar ei sjeldan kunstpause, prøver å komme på noko som kan likne rusk i maskineriet. Jo, der kjem han på noko!

— Eg er ikkje verdas beste til å svare på e-post. Men det er fordi det heile tida er telefonar og møte og så vidare.

— Det høyrest ikkje ut som ein veldig stor svikt …

— Det kan vere at andre tenker at eg har noko som sviktar.

Stølen seier han ikkje trur prokrastinering er eit større problem i akademia enn andre delar av samfunnet. Her bygger han empirien delvis på dei tre sønene sine, som alle har klart seg bra. Han har i grunnen ikkje merka noko til at dei har prokrastinert, heller.

— Kva er trikset?

— Nei, det må vere å tenke at det rett og slett er mykje lettare å gjere det enn å vente. Just do it! Få ein flyt som er effektiv. Men du må sjølvsagt ikkje vere så rask at du ikkje tenker deg om.

— Har det hendt med deg?

— Ingen katastrofar, nei. Men ein gong sende eg ein e-post som eg tenkte ikkje var høfleg nok. Det var då eg var på Kjemisk institutt. Eg sprang bort til kontoret, til dit eg hadde sendt han. «Ikkje opne e-posten!», sa eg. Eg rakk det.

Bisarr boost

Etter denne samtalen gjer skamma over eiga prokrastinering seg såpass sterkt gjeldande at eg går inn på dagbladet.no.

Eg veit at eg ikkje er åleine om det, dessverre. Også ein professor eg kjenner gjer dette. Det gir ein slags bisarr boost. Trur eg.

NÅ! Trond Giske har ein stor OPPTUR, er på topp på sida. Meir interessant finn eg overskrifta litt lenger nede på sida, noko om samansydde lik. Eg klikkar på saka og finn ei grufull historie om grunnleggaren av eit kroppsdonasjonsselskap som gjorde ting med kroppsdelar han absolutt ikkje burde, og som naturlegvis heiter Gore til etternamn.

Det kjennest som ein nedtur.

Eg tenker at dette kanskje er det mest uvesentlege avsnittet eg nokon gong har skrive i ein avisartikkel, og at det skal vere vesentleg er ei av dei første læresetningane i journalistikken. Heller ikkje no, med andre ord, gjer meistringskjensla seg gjeldande.

Prokrastinering er sjølvforsterkande, ein spiral som skrur deg lenger og lenger ned.

På impuls, kanskje fordi Stølens råd om å skaffe seg ein flyt som er effektiv, google-snublar eg over Simen Ådnøy Ellingsen. Han er litt over førti, professor på NTNU og ekspert på fluidmekanikk.

— Hei! Har du nokon gong prokrastinert?

— Ja, … nei, då. Har vel ikkje gjort så mykje av det.

Han fortel at han ikkje kan snakke, fordi han køyrer bil og er opptatt med å finne fram til der han skal ha ein spelejobb med jazzbandet han har på si.

— Du skjønar eg ringte deg fordi Svein Stølen snakka om det med flyt …

— Ha, ha. Ja. Men du, eg må parkere bilen, eg treng begge hendene no.

— Det gjeld å ikkje kaste bort tida! Lykke til med spelejobben!

— Takk!

Erkjenninga slår inn over meg, heile prosjektet eg sjølv foreslo for redaktøren, å skrive om prokrastinering, ei fyldig, kanskje litt flytande sak til påskeavisa, er prokrastinering.

Det er ein time til deadline.

Ei tekstmelding plingar inn på den altfor nærverande mobilen. Det er Edvard Moser, det er tysdag, svaret hans er skuffande og kan dessverre ikkje brukast til noko som helst. «Hei, rekker ikke denne uka, helt fullt». Han anbefalar ein psykolog.

Eg kjem på eit par ting til som Frode Svartdal sa på telefonen frå Tromsø.

Berre Bill

1) Han tviler på at det er mogleg å bli professor om du har trøbbel med prokrastineringa. Det er så mykje ein må gjere på eiga hand, «så mykje sjølvstyrt åtferd at det skal godt gjerast å kome særleg langt før det skjer seg».

2) Det er derimot mogleg å bli president i USA.

I alle fall vart Bill Clinton i 1994 omtalt som ein «kronisk prokrastinator». Han tok det igjen på karisma og evne til å inspirere andre til å jobbe for seg. Men poenget står fast, det er håp, også frå kronikarar! Eg er likevel litt usikker på om eg har noko oppmuntring å hente i dette, sidan eg ikkje veit om eg er like inspirerande som Bill Clinton.

I 2011 fekk den amerikanske filosofiprofessoren John Perry, om ikkje nobelprisen, så i alle fall parodien på nobelprisen, IG Nobel prize. Den fekk han for boka «Kunsten å prokrastinere», der han i populær form lanserer teorien om strukturert prokrastinering. Det går kort sagt ut på å lure seg sjølv til å få gjort ein heil masse ved å prorkrastinere strukturert, på ein eller annan finurleg måte. Han hevdar han sjølv brukar denne metoden.

Så er der håp! Mannen var professor! I filosofi! På Stanford!

Men Frode Svartdal, ikkje for å svartmale (eller -dale), trur ikkje på strukturert prokrastinering. For dette er i realiteten handlekraftig planlegging, og det er noko anna. Eit liknande konsept som av og til blir trekt fram, «aktiv prokrastinering», er like tullete, slik Svartdal ser det.

— Perry er filosof, utan peiling på fagfeltet. Det viser kor viktig det er å kjenne forskinga. Alle leiande forskarar, som er i feltet, er einige om at «aktiv prokrastinering» er misvisande, seier han, psykologiprofessoren.

Eg veit ikkje kva det var med 2011, men det året var det fleire filosofar som var opptatt av prokrastinering. Blant dei var dei norske filosofane Olav Gjelsvik og Jon Elster, som begge var bidragsytarar til ei filosofibok om emnet, The Thief of Time. Det skal leggast til at ingen av dei gav seg ut for å vere sjølvhjelpsguruar, slik Perry gjorde.

Nei, allereie Sokrates gjorde seg tankar om prokrastinering, står det i boka.

Memento mori/skrivesperre

Men i det eg oppdagar dette, er det allereie for seint å kontakte dei. Det er tjue minutt til deadline, og eg har allereie snakka med ein annan filosof.

Denne filosofen heiter Espen Gamlund, er professor ved Universitetet i Bergen, og apropos deadline:

Gamlund har som fagfilosof arbeidd ein del med døden og mellom anna skrive ei bok om emnet. Han seier han ikkje har tenkt på koplinga mellom død og prokrastinering før, men han er trass alt betalt for å tenke, så han kjem raskt i gang:

— Å forhalde seg til sin eigen død kan tvinge fram ei prioritering av det som er viktig. Om ein erkjenner at tida er knapp, kan det gi eit slags insentiv til å prøve å få meir ut av livet. Kanskje kan det gjere deg meir målretta og ambisiøs. Kanskje får du gjort meir. Slik sett kan vi tenke oss at døden, eller det å vere bevisst døden, kan motverke prokrastinering, seier Gamlund.

Men pass på å ikkje overdrive, prøv å ikkje la det tippe over i angst, er rådet.

— Som motvekt til prokrastinering må ein på ein måte ha eit abstrakt forhold til døden, tenke på det som ein motor i livet. Ikkje berre på at det skal svartne for alltid, og at verda går vidare utan deg.

Sjølv er Gamlund heller ikkje heilt ukjent med kampen mot trongen til å gjere alt anna enn det han eigentleg skal.

— Det som lettast fører til prokrastinering er det som er mest krevjande. For min del er det å skrive, å arbeide med artiklar og bøker. Då hamnar eg av og til i den underlege situasjonen at eg gjer kjedelege ting i staden for det eg har lyst til, men som er meir krevjande, som å skrive. Alle som har prøvd å skrive, veit at det er vanskeleg. Eg er nøydd til å setje meg mål og fristar.

Men heller ikkje Gamlund er ein av dei som verkeleg slit med prokrastinering, han er altså blitt professor og forfattar.

— Eg kan ikkje seie at det har vore eit problem, heller ikkje i studietida. Kanskje er ei forklaring at prokrastineringsmenyen den gongen var å ete lang lunsj, eller gå litt tidleg på puben. Med telefonar og internett tilgjengeleg heile tida, trur eg studentane i dag har det vanskelegare, sånn sett.

Om ein månad har Gamlund sjølv klistra ein deadline i kalenderen. Då skal førsteutkastet til ei ny bok vere klart.

— Det berre må gå, seier han.

For min eigen del er det no ti minutt til deadline. Det må vel berre gå, det også.

Trur eg!

Det hindrar meg ikkje i å igjen glo ut det store vindauget.

Eg kan konstatere at trafikken på motorvegen er tettare. Hundrevis av bilar med menneske som truleg har gjort det dei skulle ha gjort, og no kan ta velfortent helg og påske, og er på veg til å ha det artig.

I eit slags siste desperat forsøk på å regulere min eigen identitet som prokrastinator, og i siste liten legge eit hint av glamour over det heile, snur eg meg mot skjermen og googlar «famous i procrastinators».

Fulltreff! Trur eg!

Eg kjem over nettsida Solvingprocrastination.com, og truleg for å få opp moralen, har dei som står bak laga ei heil liste med prokrastinatorar, frå Leonardo da Vinci, via Margaret Atwood og Dalai Lama, til Steve Jobs. Mozart!

Eg identifiserer meg særleg sterkt med Hunter S. Thompson, i alle fall i dag. Den amerikanske journalisten er ufrivillig oppfinnar av gonzo-journalistikken, og mest kjend som forfattar av «Frykt og avsky i Las Vegas», seinare gjort til film med Jonny Depp i hovudrolla.

I eit intervju med det heller subkulturelle magasinet High Times in 1977, uttalte Thompson at «eg får aldri noko gjort utan presset frå ein eller annan umogeleg deadline».

«Gonzo», som er blitt ståande som ein eigen sjanger, skal ha blitt til som eit resultat av massiv prokrastinering. Thompson reiv ark frå notatblokka si og stappa i faksen, desperat, ettersom deadline var passert, og magasinet han var sendt ut på oppdrag for var på veg i trykken.

Det er eit minutt til deadline.

Frode Svartdal kontrar med nokre meir edruelege råd til plaga prokrastinatorar:

Etter skjema

— Sett opp eit skjema, dag for dag, veke for veke. Då får du eit bilde av kva du skal gjere, heilt konkret, og konsekvensen av å ikkje gjere det blir tydelegare. Å kartlegge og prøve å forstå kva som gjer at du prokrastinerer når du gjer det, kan vere nyttig. Små justeringar kan skyve ting i rett retning.

Eg er redd eg aldri får lirka meg til å få notert ned eit slikt skjema.

Då er det kanskje trøyst å hente i noko anna eg finn i notata frå intervjuet med Svartdal, rett etter eg skulle ha sett punktum.

— Samfunnet er konstruert for å gjere oss målretta og fornuftige. Ein del forsking viser at dersom du gir litt blaffen i normer og krav, har litt andre verdiar, så kan ein del av problema knytt til prokrastinering forsvinne. Og livet handlar jo ikkje berre om å jobbe mot eit mål, seier professoren.

I morgon skal eg ikkje gå inn på Facebook. Trur eg.