Pasientar er også menneske, sa Edvin Schei. Då blei det bråk

Det første oppdraget han vart kalla ut til som fersk lege i Vardø var å sjå til Agnar Mykles tidlegare kjæraste, udødeleggjort i romanen «Lasso rundt fru Luna». Men no var ho nettopp det, død, og oppdraget blei å skrive ut den endelege attesten.

— Ho var ei vakker gammal dame, der ho låg med det lange, grå håret slått ut, hugsar han.

— Eg skal forresten undervise om døden i morgon. Vil du bli med?

Trettifem år og tallause hendingar på liv og død seinare, sit Edvin Schei, som ikkje skulle bli lege, heime i «bibliotekhola». I familiens hus i Sandviken i Bergen har han innreidd sin eigen tenketank med fabelaktig utsikt til fjorden og strilelandet, komplett med bøker, omn, og ein sovesofa med ekstra lange puter, perfekt tilpassa professorens lange bein.

Edvin Schei er for lengst blitt ein autoritet på feltet medisinsk pedagogikk og kommunikasjon i legeyrket, med djupe forgreiningar til medisinsk filosofi og idehistorie. For mange er han truleg mest kjent som grunnleggaren av Filosofisk poliklinikk, som nyleg feira 25 år med eit arrangement på Haukeland universitetssjukehus.

Forumet sprang ut av Edvin Scheis stigande frustrasjon og skam, i dei første åra som praktiserande lege.

I 1991, tre år etter at han skreiv ut dødsattesten for Mykles kjæraste og romankarakter, publiserte han eit slags gravskrift over norske legeutdanningar: «Medisin og hjernevask – hvordan legers virkelighetsoppfatning formes slik at den blir til skade for dem selv og folks helse».

«Det gikk lang tid etter studiet før det begynte å demre for meg at også jeg var blitt hjernevasket. Det totale omfang vil jeg sannsynligvis aldri fatte», fortalte Schei.

Det blei bråk. Eigentleg har det aldri heilt gått over.

Ein professor i kardiologi som Schei hadde hatt stor respekt for skreiv at han burde slutte å plage omverda. Og at han hadde valt feil yrke. Etter at Filosofisk poliklinikk kom i gang, ringte dekanen i Bergen og gjorde det klart at dette ikkje måtte assosierast med universitetet.

Scheikampen

Edvin Schei legg beina, kledd i okergule bukser, i kors. Sokkane er alt anna enn einsfarga. Ei kvit skjorte er hengt over den svarte t-skjorta.

Han legg ikkje skul på at han har ein opprørsk natur, truleg påverka av oppveksten i det han omtalar som ein «ateistisk enklave», midt i tjukkaste bibelbeltet på Sørvestlandet. Faren var også lege, bergensar med høg buldrefaktor. Mora ein slags frigjort pre-hippie, slik sonen skildrar henne, også med aner i Bergen.

Det var eit slags make or break, den gongen i 1991. Enten måtte han kutte ut. Eller så måtte dette bli det han skulle gjere. Endre innanfrå. Sparke paradigmet på leggen så hardt han kunne, protestere mot «en knugende rettroenhet».

— Hadde det ikkje vore for at eg er så ubekymra av natur, hadde eg nok slutta i medisinen. Eller kanskje gått litt til grunne etter kvart, seier Schei.

Han fekk også positive reaksjonar på artikkelen i Samtiden i 1991. Postkassen bogna med brev frå andre legar der ute, som opplevde at han sette ord på det dei hadde følt og tenkt.

Dommen var hard: 

Legestudiet mangla fullstendig rom for refleksjon, undring og tvil. Legestudiet var utdanning blotta for danning, prosedert av eit fasitregime og medisinarlaug med «sterke krav til lojalitet og konformitet».

Resultat:

Legar som blir sendt ut i jobb, ferdigpugga og proppfulle av kunnskap om differensialdiagnosar, men hjelpelause i møtet pasientar som har bruk for eit medmenneske.

Då Schei tok kjetteriet inn på forelesningar seinare på nittitalet, var reaksjonen frå studentane heller ikkje berre negativ.

— Men eg hugsar at dei kule, «høge og mørke», mannlege studentane sat der bak og fnyste. Etter kvart slutta dei å komme. Eg kom med kritikk som trekte teppet bort under dei, for slik dei identifiserte seg med medisinen og legerolla. Og eg var sjølv umoden og uklok på den måten at eg gjekk rett i strupen på alt eg meinte var feil, med dei mest bombastiske spissformuleringar. Mange av dei «høge og mørke» er der ute og jobbar som legar i dag. Dei har nok neppe utsett seg for noko av dette tankegodset sidan den gongen. Når det gjeld dette sjiktet, gjorde eg truleg ideane mine berre endå meir fråstøytande med måten eg la dei fram på.

Inn på pensum

I dag er Filosofisk poliklinikk blitt offisielt og anerkjent, kopla til det medisinske fakultetet ved Universitetet i Bergen. Det er ikkje lenger eit forum for opprør, ein subkultur for frustrerte og opprørske legar. No er det opne møte for alle interesserte ein gong i månaden med tema i skjeringspunktet mellom medisin og filosofi.

Det er ti år sidan faget Pasientkontakt kom inn på studieplanen på medisin i Bergen. Faget vart utvikla av Schei i samarbeid med fem medisinstudentar. På pensum i denne samanhengen står boka hans «Lytt. Legerolle og kommunikasjon». Ein av bidragsytarane på kurset er Trond-Viggo Torgersen. 

I tillegg har Schei fått på plass ei obligatorisk mentorordning der studentar kan dele tankar og erfaringar i grupper.

Betyr det at medisinutdanninga har friskna frå mangelsjukdomane?

Berre eit stykke på veg, ifølgje Schei. 

— Mange gonger har eg drøymt om å få medisinstudentane til å gjere litt meir opprør mot det beståande, gjere dei litt meir sekstiåttaraktige.

Han flerrar opp ansiktet med eit glis.

— Men det er som å setje fyrstikka i vått gras.

Sjel i sinnet

Det er ikkje det at det er motstand mot å utvikle humanistiske tilnærmingar.

— Det finst gode kurs i kommunikasjon på alle studiestadene, og der finst gode rollemodellar. Men det er også veldig mykje av alt det andre, av dei gamle eksamens- og vurderingsformene. Du får ikkje trekk for snevre og einsidig biomekaniske tilnærmingar til faget. Tvert imot, har du det, er du trygg.

Men dette er heller ikkje berre eit spørsmål om det som skjer på fakultetet, meiner Schei.

Røtene til rammeverket han har jobba for å endre i 30 år kan sporast til 1600-talet (om ikkje før). Filosofen Rene Descartes innføring av det skarpe skiljet mellom kropp og sjel har bite seg fast.

— Folk flest går gjennom eit skulevesen der denne misvisande førestillinga framleis regjerer. Sjukdom blir noko som høyrer kroppen til, sinnet er noko svevande og sjeleleg. Dette er så vevd inn i språket at det nesten ikkje er råd å snakke om ein gong. Nokre gonger greier vi å strekke oss til å seie at tankane påverkar kroppen. Men tankane kan jo ikkje påverke seg sjølv. Tankane er kropp, og kroppen er tankar.

— Betyr det at du ønsker å utdanne legar som bryr seg meir om følelsar og mindre om fornuft?

— Nei, meir om fornuft. Det er veldig ufornuftig å ikkje bry seg om følelsar.

— Du tenker altså ikkje på følelsar og fornuft som ein motsetnad?

— Nei, det er heilt på trynet. Det er jo dette som har gjort meg så sint, den implisitte nedvurderinga av det mest fornuftige vi har. Tilgangen til det emosjonelle gir også tilgang til sanning. Kjenslene er sjølvsagt fulle av fordommar og feilslutningar, men det er intellektet også. Alle må trene på å bli klartenkte, og gjere seg nokre flaue erfaringar. Eg skulle ønske skulen kunne gi meir sannferdig kunnskap om mennesket som biologisk vesen. Det ville truleg styrka pasientane si sjølvforståing. I beste fall ville folk bli betre i stand til å handtere sine sårbare sider. 

Bohemen

Faren studerte i Tyskland, morfaren var skipper og hadde segla på alle verdshav. Det var ikkje ein framand tanke å søke ut. Men for det meste sat barnet Edvin Schei i huset i skogen i Skjold på Haugalandet og las bøker – men aldri om død, og aldri utan happy ending.

— Eigentleg, seier Schei, utan sporbar ironi, skulle eg bli bohem.

— Eg skulle ikkje studere medisin. Eg ville leve utan plan og mål, virre i verda. Det var faktisk planen.

Det var ikkje noko i vegen med evnene. Gymnaset tok han i Frankrike, i Rouen, der dei har hatt utveksling med norske elevar i over hundre år.

— Eg likte naturfag. Og eg hadde forstått at det var mykje prestisje i å studere medisin. Det hadde vore fint å bli sett på som smart. Det spelte nok også ei rolle at far var lege, og mor sjukepleiar. Det var det einaste eg var fortruleg med. Eg søkte berre legestudiet. Poff! Så var eg medisinstudent.

Han skildrar seg sjølv som ein umoden student, sterkt prega av denne trongen til å vere bohem. Han dreiv med «med alt mogleg anna». Festing, slalåmkøyring. Haika gjennom Europa eit heilt år.

— Eg var eigentleg ikkje interessert, men eg bestod eksamenane. Så då eg kom ut, var det som ein useriøs og inkompetent doktor, som så mange andre.

Då han kom ut i turnus, vart han meir og meir frustrert.

— Eg blei sur på pasientane. Dei kom jo med feil ting! Dessutan røykte dei, trimma ikkje, gjorde alt feil. Kva faen skulle dei liksom ha meg til då?

I eit spontant fluktforsøk skreiv Schei ein open søknad til Aftenposten. Kunne dei trenge ein helsejournalist? Det gjorde dei ikkje.

Seinare kom han til Universitetet i Tromsø, då han etter ei avgjersle basert på kron og mynt, tok over eit forskingsprosjekt og begynte som doktorgradsstipendiat. Det var der han trefte ho som no er kona, som sit i etasjen over bibliotekhola og skjøttar sin musikkprofessorjobb.

I Tromsø begynte Schei å tenke seg om. Han begynte å skamme seg — med tanken på kva slags lege han hadde vore.

Men før han kom så langt, under turnusen i Namsos, kom ein kompis med eit forslag som faktisk førte til ei flukt frå medisinen. Han hadde høyrt om ein gjeng nede i Florø som restaurerte ei gammal seglskute, «Svanhild». Dei søkte etter mannskap.

Whisky in the jar

— Eg måtte ned til Florø på audition. Det viste seg at då eg ville vere ferdig med turnus og militærteneste, ville dei vere på Tahiti. Eg hadde to år på meg til å samle pengar og førebu meg, så kunne eg mønstre på.

Han kom seg til Tahiti. Der låg «Svanhild» med sitt blonde mannskap.

— Så då fekk du litt bohemliv?

— Eg fekk masse bohemliv!

— Men er du i ettertid kanskje litt glad for at du ikkje satsa som bohem på fulltid for alltid?

— Det hadde sikkert gått fint, det også. Kanskje er det på grunn av mor mi at eg har så lite angst. Ho var aldri interessert i å høyre om prestasjonar på skulen, karakterar eller slikt. Hennar haldning var at «så lenge du har det godt, guten min, kan du gjere akkurat det du vil».

I eit glasskap i bibliotekhola står fem flasker whisky, tre skotske, to irske. Dei er alle gåver frå forskarkollegaer.

— Det er internasjonal kontakt som framfor alt har gitt meg motet til å vere både opprørsk og påståeleg på vegne av humanistisk medisin. På 1990-talet fann eg bøker som snakka rett til mitt hjarte. Eg tok kontakt med forfattarane. Det har ført meg til Irland og Skottland. Og Boston, New York, Maastricht og Montreal, fortel Schei.

I bokhyllene skimtar vi «Mannes historie i bilder». Og «Sources of the self».

 — Dersom du styrer veldig etter mål, og samstundes gir avkall på andre vegar, vil du til slutt komme til ein stad som du for ti år sidan tenkte kunne vere gøy , og i mellomtida har du endra deg. Det er ingenting som tilseier at fantasien du hadde for ti år sidan skulle gi deg eit godt liv ti år seinare.

— Dersom ein ikkje er som deg, men i staden er bekymra som person, som lett blir redd for ting, og kanskje til og med er litt hypokonder – kan ein då bli lege?

— Eg trur ikkje personlegdomen til den enkelte er utfordringa. Problemet er einsrettinga i utdanninga og mangelen på kritisk refleksjon. Det er ikkje eit problem om ein lege i utgangspunktet er engsteleg innretta. Det er tvert imot noko ein kan kome folk i møte med: «Eg forstår at du er bekymra. Eg blir sjølv ofte bekymra når eg kjenner på noko. Men eg har kunnskap om dette. Så vi skal snakke om denne redsla og få kontroll på det». Medisinen rommar i det store alle dei ulike menneska i samfunnet som etter kvart kjem i sårbare eller hjelpetrengande situasjonar.

Medisin og meining

Schei voks som nemnt opp i eit ateistisk miljø, og er heller ikkje blitt eit religiøst menneske sjølv. Men ein av grunnane til at han meiner medisin er eit «nøkkelfag», er den «religiøse funksjonen»

— Eg har mange religiøse venner, og eg kjenner meg igjen i søkinga etter meining. Tradisjonelt har jo religionane bydd på meining. Men det religiøse har i stor grad flytta ut av kristendommen, som ikkje lenger blir trudd på som forklaringsmekanisme. Medisinen er ein av stadene søket etter meining og forklaringar flyttar inn. Folk trur på medisinen. Så vi sit midt i folks eksistensielle uro, lengslar og fortviling, utan å vite at vi er ein slags spirituelle guidar.

Schei tyr ofte til kunsten og kunstopplevingar for å utvide perspektivet når faget ikkje strekk til. I seinare tid har han laga podkast med ein klassisk pianist der dei utforskar lytting, både til menneske og musikk.

— Kunsten er nettopp ein stad du kan gå for å få auge på kva eit menneske er, som altså er noko langt meir enn ein klump med hud og skjegg, seier han.

Det moderate skjegget han sjølv har anlagt er mest eit eksperiment, kanskje eit lite kvardagsopprør. Han kler det ikkje, meiner kona.

For å gjere den eksistensielle dimensjonen meir konkret: Han forklarer kva som skal skje på «undervisninga om døden» han skal ha for studentane sine dagen etter.

— Vi lagar rollespel med sisteårsstudentane, for å øve på møte med døden. Når du må fortelje far på venterommet at seksåringen døde i trafikkulykka. Når du må ringe til Spania og fortelje mor, som sit med paraplydrinken sin, at vi fann sonen hengt på hybelen.

— Ein kan vel trygt seie at dette er situasjonar som krev både evne til dialog, empati – men også evne til å ta vare på seg sjølv?

— Ja, nettopp. For det kan bli for mykje. Viss du ikkje kan ta vare på deg sjølv, greier du det ikkje. Det krev ganske mykje øving å kunne handtere desse tinga der. Så vi øver, og lagar rollespel. Studentane kan sjå at «oi, vi strevar jo alle med dette», men samstundes kjenne at dei som legar har symbolsk makt til å gi folk støtte som betyr noko når problemet ikkje vil gå vekk.

— Og dette kan raskt bli ekte situasjonar som unge, ferske legar kan bli kasta ut i?

— Ja, det er ofte dei som får jobben, gjerne i akuttmottaket. Sånne oppgåver har ein tendens til å bli skubba til sides, til ingen gjer dei.

Schei peikar på systemet.

Empatiskjerming

— Utruleg nok verkar det heilt umogleg å få dei statlege styringsorgana til å tenke at medisin er noko anna enn den litt enkle biomekaniske reparasjonsmodellen. Dei fleste alminnelege menneske forstår at medisin er vanskeleg, at det krevst mange slags kunnskapar og evne til å improvisere på kloke måtar. Det er framleis slik at du kan bli godkjent ved å bestå eksamen, der du berre svarer på spørsmåla. Men ingen testar kvaliteten på andre måtar.

Legane har mangla trening i å handtere dei eksistensielle krisene, angsten og lidingane dei skal stå ansikt til ansikt med.

— Vi har alle høyrt skrekkhistoriene. Eg har sjølv høyrt mange av dei frå mine eigne pasientar. Eg hugsar godt ein som fekk påvist hjernetumor. Han vart lagt inn, dei tok CT eller MR på dagtid. I ellevetida om kvelden stakk ein lege hovudet inn og sa «hei, no har vi sett på bilda. Det viser seg dessverre at du har ein svulst på hjernen på høgre side. God natt, sov godt».

Dette, seier Schei, skjer fordi legane skjermar seg mot sin eigen empati.

— Det blir ein yrkesskade, ein forsvarsmekanisme dei utviklar fordi dei ikkje er blitt danna til å vere i lidinga. Det er det kurset mitt i morgon handlar om, seier han.

Det finst altså gode grunnar til at Filosofisk poliklinikk bør halde det gåande i minst 25 år til.

Neste generasjon

— Eg vil gjerne at ein ny generasjon skal bere ideane vidare, og kanskje kan det oppstå filosofiske poliklinikkar eller liknande ting også i fleire byar, seier Schei.

Han gir frå seg roret i poliklinikken til yngre krefter, men vil vere i båten, i dialogen.

— No er det viktigaste eg kan gjere å støtte og hjelpe mine fantastiske yngre kollegaer, og sørge for endå meir kritisk tenking, pasientkontakt, pedagogikk og offentleg debatt om innhald og grenser for medisin og helsevesen.

Schei synest han trass alt har fått mykje ut av det, legeyrket som han ikkje skulle inn i, som han skamma seg over, og som han resten av livet har jobba for å snu om på. 

No blir til og med dei kule, «høge og mørke» studentane sitjande på forelesingane.