Ein einsam jeger

Det har, seier han, vore eit mål å unngå å bli uuthaldeleg for lesaren. 

— Eg kan ikkje vere ein forelesar som doserer og masar tjuefire timar i døgnet, ein slik reiseleiar vil ikkje vere til å halde ut. Derfor har eg valt den forma eg har. Eg har sett meg sjølv inn i boka, eg brukar min eigen utanforskap. Ein må tillate seg å vere både kunnskapsrik historikar og tøysete flanør, det kan ikkje berre vere alvorsprat, seier Nils Rune Langeland.

Han er tilbake, på ein måte, med analysar og sarkasmar, for dei som vil lytte. Og tilbake på Voss, der han held hus i kjellaren heime hos foreldra.

«Som mange andre menn er også jeg til slutt spyttet ut av samfunnet, enslig, barnløs og uten jobb. Jeg vet ikke hvorfor, men jeg er blitt en ensom ulv», skriv han i «Frihetens grenser, en reise langs Natos nye frontlinje».

Utanforskapen, og historia som førte til at han i 2017 fekk sparken som professor ved Universitetet i Stavanger, skal vi innom litt seinare.

— Eg var i tvil om kor mykje eg skulle setje av meg sjølv inn i boka. Det er eit grep eg har gjort for å konstituere eit blikk, slik at eg ser både heimover og utover på same tid. Då må det vere ei litt eksistensiell, radikal reise. Eg er ikkje ei utsending frå eit forskingsinstitutt som skal snakke med viktige folk, seier Langeland.

Innom skal vi også Langelands tankar om den norske forskings- og utdanningssektoren.

— Store delar av norsk akademia i dag er ufritt, prega av sekteriske og ideologiske portvaktarar, særleg innanfor humaniora og samfunnsvitskapane. Mange drøymer om å komme seg vekk frå akademia, seier han. 

Suveren, gretten

«Frihetens grenser» bygger på ei reise Langeland gjorde i fjor, og resultatet er ei både lærd og ledig, tidvis filosofisk forteljing.

To aviser har til no meld boka. Typisk nok, kanskje, med heilt ulik konklusjon. 

Aftenpostens meldar meiner Langeland har levert «en rik og ansporende bok skrevet med stort språklig overskudd og suveren kontroll». Dagens Næringslivs meldar, derimot, misliker boka, og synest Langeland er eit «særdeles grettent og tvert reisefølge.»

Startpunkt for reisa er Kirkenes og Barentsregionen, staden der dåverande utanriksminister Thorvald Stoltenberg — (ironisk nok) far til noverande NATO-sjef Jens Stoltenberg — i 1993 erklærte den kalde krigen for over. 

Frå Kirkenes reiser Langeland austover og sørover, til Finland, Estland, Litauen, Polen, Ukraina, Romania, Georgia, Ungarn, Bulgaria, Korfu/Hellas, Tyrkia, Serbia, Albania … før han kjem tilbake Oslo. Der tar han lesaren med på ei melankolsk vandring til den no «gentrifiserte» Grünerløkka. 

Ulikt den gongen han budde der, er bydelen i dag heilt fri for «ensomme, gretne genier (...) Løkka er blitt til SFO for unge voksne med magiske tall på kortene sine».

Han rundar det heile av med eit blikk på Pride-paraden, som tilfeldigvis går av stabelen då han er tilbake i Oslo. Pride, eller med Langelands ord, «statens feiring og markering av sin egen utopiske fremtid». 

Farvel ironi

Boka er også eit gravskrift over ironigenerasjonen, som Langeland reknar seg som del av. Ei hedonistisk og optimistisk (jappe) tid frå midten av 1980-talet skaut fart med Berlinmurens fall, og muren berre heldt fram med «å falle og falle». 

Russlands fullskalainvasjon i Ukraina i 2022 sette eit endeleg punktum for denne epoken.

«For meg har krigen vært fremmed», skriv Langeland. 

«Hvorfor skulle jeg finne på noe så meningsløst dumt som å kaste bort mitt eneste liv for en nasjon, eller enda verre, en stat? Dø for Nav og den humanitære stormaktens glade gutter og jenter på mottakelse et eller annet sted i verden?». 

Dette er generasjonen som ikkje i sin villaste fantasi kunne ha «forestilt seg slutten i en kald skyttergrav».

— På reisa mi i boka er det i stor grad ein turistidyll eg møter. Samstundes er krigen i Ukraina der, eit sjokk vi ikkje heilt har klart å ta inn, to år etter fullskalainvasjonen, forklarer Langeland på telefonen frå Voss. 

«Friheten er en ensom jeger», skriv Langeland, småkryptisk, med ein referanse til Carson McCullers roman «Hjertet er en ensom jeger» frå 1940.

— Mi generasjonserfaring frå 1980- og 1990-talet er prega av ein veldig individualisme. Nokon vil også seie narsissisme, noko samfunnsoppløysande. Uttrykket «einsam jeger» er knytt til dette. 

Ein metode for å få auge på den nye situasjonen, seier Langeland, har vore å leve seg inn i sinnet og raseriet til ein ung mann på 1920-talet: den tyske krigsdiktaren Ernst Jünger.

— Krigen er som å møte eit spøkelse på høglys dag, seier Jünger, og då snakkar han om første verdskrigen. Eg prøver å finne denne mannen frå mellomkrigstida i meg sjølv, og samstundes reflektere over mine eigne generasjonserfaringar. Kanskje kan du seie at denne sorglause hedonisten frå 1990-talet skjuler ein sint, ung mann frå 1920-talet? Også den gongen herska tanken om at det fryktelege er lagt bak oss, slik vi følte det etter murens fall. Eg prøver å opne ein underjordisk kanal til historia med det sorglause samtidsblikket, seier Langeland.

Dette er dit vi er komne, med Langelands ord:

«USA og de vestlige demokratiene er i ferd med å hjemsøkes av det gamle Europas spøkelser, som fester seg i sinnet til unge menn (...) hatet lever videre foran skjermene i ensomhetens kjellerdyp. Unge menn ifører seg hatets rustning, som skinner i morgenrødens klarhet».

Pippi, Mummi, Irina

I skjeringspunktet mellom apokalypse og turisme gjer Langeland også plass til skildringar av nordmenn, blant dei lektorar og utdanningsbyråkratar på seminar i Kirkenes:

«Han viser for all verden at han er en snill gutt som gjerne vil være flink. Det er noe tappert, vemodig og hundeaktig ved denne lydige flinkheten. Jeg blir fylt av sorg på deres vegne der jeg sitter. De er fanget i en boble av normalitet». 

Mennene får «smake patriarkatets gamle medisin», ifølgje Langeland. Kvinnene er «utdanningsrevolusjonens egentlige vinnere utøver i egenskap av å bekvinne utallige mellomlederstillinger i staten en sublim, men helt innforstått hevn over de bredbeinte mansplainerne».

— Med sakene du har hatt mot deg — du er ikkje redd for korleis dette kan bli oppfatta?

— Eg må tillate meg full fridom. Eg har ikkje noko politisk ærend, men er fri som observatør og representant for min eigen ironigenerasjon.

— Men du står vel for dette?

— Eg er ikkje forplikta i noko moralsk program. Eg insisterer på å vere forfattar, og å i boka kunne vere samansett, som ein litterær persona.

Dei skal seiast at Langeland også løfter fram kvinner i boka, dei er vel å merke ikkje medlemer av den konforme norske middelklassen. Astrid Lindgren og Tove Jansson, den finske forfattaren bak mummitrolla (og dotter av kunstnaren og fascisten Victor Jansson) blir omtalt med varme. 

Og Irina, ei 39 år gammal kvinne i trøbbel, som han møter i Bucuresti: «Et møte mellom to ensomme mennesker i det 21. århundre».

Lindgren, med Pippi Langstrømpe, og Jansson, med mummitrolla, står for ein «nordisk utopi med langt større rekkevidde enn statsmennenes desperate forsøk på å bevare Norden nøytralt og etterkrigstidens teknokratiske planer for velferdsstatene», ifølgje Langeland.

Så til Langelands tankar om den norske forskings- og utdanningssektoren, som han altså ikkje lenger er del av.

Georg. Frank. Ottar. Nils?

— Eg får stadig vekk rapportar frå venner og kjente. Det eintydige bildet er at det blir verre og verre.

Særleg ved dei nye universiteta, som for eksempel det i Stavanger, er det ille, meiner han.

— Det er veldig vanskeleg å vere ein fri intellektuell i norsk akademia i dag.

Langeland kiler inn sitt blikk på internasjonaliseringa:

— Samstundes gir ein bort så mange stillingar til middelmåtige, fargelause typar frå utlandet. Derfor kjem du heller ikkje til å få nokon ny Rune Slagstad, for eksempel. Dei akademikarane som tradisjonelt tok rollene som offentlege intellektuelle, både som formidlarar, tenkarar og rettleiarar, dei er borte.

— Og kvifor er det blitt slik, meiner du?

— Det er ingen etterspurnad etter nye tankar i Noreg i dag. Det er gårsdagens tankar som gjeld. Barnebarna til dei gamle syttitalsradikalarane lagar sin eigen, barnslege versjon i woke-format. Dette gjeld mange utdanningsinstitusjonar i Vesten, ikkje berre i Noreg. Der er ein stille maktkamp på mange av desse institusjonane, tydelegast på dei nye universiteta, der leiarane ikkje ønsker at dei intellektuelle skal ha makt. Den akademiske karismatikaren er utradert, seier Langeland.

Han peikar på Georg Johannesen som eit døme. Biografien om han som kom i fjor er ei sterk stadfesting av korleis ting har snevra seg inn, meiner han. Han trekker også fram Frank Aarebrot. Og nyleg av avdøde Ottar Brox.

— Fryktkultur i akademia

— Brox er eit godt døme på ein karismatisk intellektuell, ein akademikar av ein type det ikkje lenger finst rom for. Det føregår ein ganske omfattande kamp mot fritenkarane i dette landet.

— Enkelte meiner det er marknadstenking og New Public Mangement (NMP) som må klandrast?

— Nei, det dreier seg heller om god, gammaldags moralisme. Om vi gjer eit tankeeksperiment — sett at ein følgde NPM-linja heilt ut. Då ville universiteta begynne å likne moderne IT-bedrifter. Men dei er kjenneteikna av at dei knapt har leiing og administrasjon i det heile. At det er marknadsorienteringa som har endra universitetet, er ei skinnforklaring. Om ein følgjer marknadslogikken til endes, forsvinn all administrasjon. Når du skrellar bort alt tåkepratet, sit du igjen med ein stille og naken maktkamp om pengar og ressursar. Som fører til veldig dårleg stemning.

Langeland viser igjen til kjeldene, venner og kjente som held ut på universitetet, mest for å ha til salt i grauten.

— Dei overgår kvarandre i forteljingane om kor gale alt er. Den typiske, uformelle praten på universitetet er prega av sladder og sarkasme. Folk er knapt interesserte i sine eigne fag. 80 prosent av fast tilsette akademikarar i dag har mista den intellektuelle gnisten. Dei veit ikkje lenger kva dei driv med.

Langeland seier han tar høgde for at han sikkert romantiserer fortida. Men det rokkar ikkje ved diagnosen.

— Det har festa seg ein fryktkultur i akademia. Mange eg kjenner unngår kontakt med studentane så godt dei greier. Dei er redde rett og slett. For at det kan oppstå «situasjonar». Mange er som meg på veg mot indre eksil.

«Grove meldinger til kvinner»

Det kan kanskje høyrast ut som at det for Langeland må vere ei gåve å sleppe å jobbe på universitetet. Men så var det det med å ha til salt i grauten.

— Eg har ingen illusjonar om livet utanfor arbeidslivet, seier han.

Han var inne til han var 53. No er han 58.

I november 2017 fekk han sparken frå stillinga som historieprofessor i Stavanger. Ein komité stemte for avskjed, mot ei stemme, tilhøyrande representanten for dei tilsette.

Grunnlaget var eit relativt langt «rulleblad», ifølgje komiteen, knytt til «gjentatt og uakseptabel og uverdig oppførsel». Det handla mellom anna om hendingar på eit julebord og ein forskingskonferanse, der alkohol var ein sentral del av bildet. Langeland hadde tidlegare innrømt at han hadde eit problem med alkohol.

Dryge ytringar, blant anna retta mot pakistanarar, på Facebook i 2014, vart også trekt inn. Og ikkje minst tekstmeldingane med seksualisert innhald som vart sendt til unge kvinner. Fleire av kvinnene uttrykte at dei oppfatta meldingane som upassande, sjikanerande og delvis truande. I juli 2017 vart fleire av meldingane lagt ut på sosiale media av forfattaren og journalisten Eline Lund Fjæren.

Kort tid etter kom Khrono på banen og offentleggjorde, som første avis, namnet på professoren bak meldingane. «Langeland sendte grove meldinger til kvinner», var overskrifta i Khrono 3. juli 2017.

— Eit overgrep

— Dette vil eg du skal skrive: Denne mediesaka er eit overgrep frå Khrono si side. For meg er det uforståeleg at ein erfaren journalist og redaktør berre kan plukke noko frå Twitter og blåse det ut. Khrono sette i gang karakterdrap på meg i media basert på ting som ikkje skjedde ved Universitetet i Stavanger, seier Langeland.

Khrono-redaktør Tove Lie, har ved fleire høve forsvart avgjersla om å gå ut med fullt namn og bilde av Langeland. Publiseringa vart klaga inn til PFU, men fekk ikkje medhald. VG og NRK gjekk ut med Langelands namn etter Khrono.

Tove Lie ønsker ikkje å kommentere Langelands utsegner. Ho viser elles til konklusjonen frå PFU.

Fråsegn frå Pressens faglege utvalg (PFU)

— Kva var det då som eigentleg skjedde ved Universitetet i Stavanger, meiner du?

— Eg veit ikkje heilt kva det handla om. Det er bitar som er sett saman og formidla av media, frå eit veldig langt tidsrom. Eit vanvitig bilde er teikna av meg, som ikkje stemmer. Eg har ikkje trakassert studentane mine. Eg har ikkje ei oppleving av å ha vore i konflikt med kollegaene mine. Eg likte å undervise.

Langeland seier at den einaste han kjem på som det kan ha vore konflikt med er Marie Smith-Solbakken. I 2009, medan ho var instituttleiar ved UiS, fekk ho meldingar frå Langeland, med seksualisert innhald, som ho opplevde som krenkande.

— Vi har skværa opp for lenge sidan. Ho var referanse for meg i 2022, seier Langeland.

Smith-Solbakken stadfestar til Khrono at ho er forsona med Langeland og ferdig med saka.

Langeland viser også til at han «utan atterhald» offentleg beklaga dei omtalte tekstmeldingane som vart offentleggjorde i 2017. I 2019 tapte han i retten i eit forsøk på å få jobben tilbake. I 2022 skreiv han i Khrono ei meir omfattande orsaking for overtramp han innrømma å ha gjort. Han har også vore på NRK Dagsrevyen og beklaga oppførselen sin.

Det har ikkje hatt effekt på jobbmarknaden.

Gir opp jobbjakt

Jobbjakta gav han opp i 2022, etter at han vart kjent med at søknaden hans til ei vitskapeleg stilling ved UiT Noregs arktiske universitetet vart lagt til side, før den sakkunnige komiteen fekk sjansen til å gjere ei vurdering. 

Han har også vore innstilt som nummer ein til førsteamanuensisstilling ved Høgskulen på Vestlandet, utan å få jobben.

— Eg er kansellert. Staten er så rik at han har råd til å gi meg yrkesforbod på innbilt moralsk grunnlag. Eg er heller ikkje sjuk nok til å få støtte frå NAV, seier Langeland.

Derfor, forklarer han, er han på Voss, og bur gratis hos foreldra — for å overleve.

— Men det er jo ikkje berre svart. Eg fekk stipend for å reise. Eg skriv bøker. Frå akademia saknar eg berre løna.

— Kor nært eller fjernt står Langeland som litterær persona i boka og Langeland som no sit på Voss og snakkar i telefonen med Khrono?

— Ganske nært. Eg bruker min eigen lagnad for å skape eit originalt blikk.

— Så kan utanforskapen i alle fall brukast til noko?

— Nettopp. Det einaste eg har igjen er fridomen.

Les meir her: Khronos samlesider om rettssaka Langeland vs. staten