NHO-topp: Staten bør vera i front med å setja pengar i uavhengig forskingsfond

— Er det noko gøy å ta bilete av her?

— Cluet er å snakka med folk, seier Iselin Medhaug, og viser veg inn på eit heilt vanleg kontor i ein heilt vanleg kontorgang i Bergen.

Der held Climate Futures til.

Climate Futures er eit senter for forskingsdriven innovasjon (SFI). Det betyr at Forskingsrådet betalar ein del av kaka. Men dei andre kakestykka er det næringslivet som står for. Senteret er eit av 22 som fekk finansiering i 2020, og er fjerde generasjon av slike senter.

— Forskingsrådet går inn med tolv millionar kroner i året i åtte år. Partnarane går inn med minst seks millionar årleg, anten i form av reine pengar eller i form av arbeidstimar. I tillegg bidreg forskingsinstitusjonane med ekstra midlar, seier Medhaug, som er forskingsleiar i Norce og koordinerer SFI-en. 

Eit steg om gongen

Det handlar om korleis ein kan få private pengar, eller endå meir konkret, næringsverksemder, til å bruka pengar på forsking. Forskings- og høgare utdanningsminister Sigrun Aasland har mellom anna varsla at eit forskingsfond er noko ho og regjeringa ønskjer seg, og då Bjerknessenteret, der Norce er ein av partnarane, feira jubileum i mars, var det òg tema.

— Ein må tenkja små steg. Ein kan ikkje seia at «om tre år kan eg seia noko, for då er det levert ei doktoravhandling», sa Medhaug då.

— Det treng ikkje vera meir enn ein prototype, utdjupar ho til Khrono.

Climate Futures jobbar med å bruka klimavarsling til å minimera påverknaden og betre handteringa av klimarisikoen for partnarane i senteret. 21-dagarsvarselet hos yr.no er noko av det konkrete som har kome ut av SFI-en. I tillegg jobbar ein til dømes med å varsla mengda vatn i vassdrag lenger fram i tid enn det som er tilgjengeleg no. Og kva kan ein seia om avrenning, noko som òg er viktig for dei som produserer vasskraft?

— Vassmengde er kanskje noko til dømes campingplasseigarar kunne tenkt seg å vita noko om?

Medhaug smiler.

— Me har ikkje kome så langt at me går offentleg ut med informasjon endå. Men me jobbar til dømes tett saman med både bønder og landbruksorganisasjonar, og det hender at bønder ringjer direkte til forskarane og ber om råd: «No skal eg legga ned eit nytt dreneringsanlegg, og eg må betala for kvar dag eg har folk her på garden som gjer det. Når er det best å gjera dette», illustrerer ho.

Dei reelle problemstillingane

— Motargumentet mot ordningar der ein samarbeider med til dømes næringsliv, er at forskinga ikkje vert fri. Korleis ser du på dette?

— Dei problema forskarane her jobbar med, er ekte problem. Men det er forskarane som forskar, og dei står heilt fritt til å publisera resultata sine. Ofte kan ein verta sitjande i eit vakuum som forskar. Sjølv om ein har gode idear, er det ikkje sikkert at det er dei reelle problema samfunnslivet eller næringslivet har me forskar på — me veit ikkje kva problemstillingar ein møter der ute.

Det er Rebekka Borsch, avdelingsdirektør for innovasjon og kompetanse i NHO, heilt samd i. Ho deltok i den same debatten i Bergen i mars, og allereie i 2021 skreiv ho eit debattinnlegg i Dagens Næringsliv der ho tok til orde for meir samarbeid mellom forsking og næringsliv:

«Det er viktig at universitetene og arbeids- og næringsliv samarbeider tett fremover for å løse de reelle utfordringene i samfunnet. Da må det også legges til rette for økt ansattmobilitet mellom sektorene, og særlig mellom akademia og næringslivet».

I januar i år etterlyste ho forskarar i den offentlege debatten: 

— Langt fleire forskarar og leiarar må delta i samfunnsdebatten og få fram faktabasert kunnskap, sa ho på eit møte på NTNU.

Ho har òg fleire gongar vore kritisk til at der Sverige og Danmark har sagt at dei skal bruka meir offentlege pengar på forsking, så seier ikkje norske politikarar det same.

— Eg synest ikkje at ein velståande nasjon som Noreg skal vera nøgd med å bruka like mykje pengar på forsking som Danmark, Sverige og Finland, sa Borsch under debatten i Bergen.

Kva får ein igjen … no?

— Eit spørsmål som ofte kjem fram, er: Skal eg selja sjela mi? Det synest eg er litt for enkelt, for å vera heilt ærleg, sa Borsch under debatten.

Ho meiner at utfordringa er å få til meir samspel og å få tatt i bruk meir av forskinga.

Ho sa òg at tilbakemeldinga frå forskarar er at næringslivet synest det er krevjande å bruka pengar på grunnforsking. Sjølv om enkelttilsette i verksemdene kan ønska det, er det ikkje dei som sit på pengesekken.

— Det dei seier, er at når ein ser at grunnforskinga kan verta produkt og tenester, då kan dei få sjefane til å henga seg på, sa Borsch.

Ho viser til Finland når ho har eit forslag til korleis ein kan få næringslivet til å satsa meir pengar på forsking.

— Der har ein for det første eit tverrpolitisk forlik om å auka delen som skal gå til forsking til fire prosent av brutto nasjonalprodukt (BNP). I tillegg har ein peika på nokre samfunnsutfordringar som skal løysast, som korleis få meir farmasøytisk industri til landet. Her inviterer ein alle inn, òg utanlandske aktørar. Inngangsbilletten er at ein må bla opp pengar, seier Borsch til Khrono.

Ei utfordring, seier ho, er at ein har få store kjempestore verksemder i Noreg, og dei som er i denne kategorien, som Equinor og DNB, har staten på eigarsida. Utfordringa vert å få dei mellomstore verksemdene til å ville satsa på forsking. Ordningar som nærings-ph.d. og pottar hos Forskingsrådet er noko av det Borsch har tru på.

— Det er krevjande å få ei verksemd med hundre tilsette å satsa fleire millionar kroner på noko som ein kan sjå verknaden av om femten år.

nobelpris

Takk og lov for eksterne penger til grunnforskning, sier nobelpris­vinner

Best med ball?

Det er vanskeleg å ikkje sjå til Sverige og Danmark. Dei store forskingsfonda der, Wallenberg og Novo Nordic, brukar millionar på forsking kvart einaste år. Dei støttar òg grunnforsking. Men dei gjer ikkje det for å vera snille, seier Borsch, dei gjer det fordi dei ser at dei kan tena pengar på det — på sikt.

— Det finst mange veldig rike menneske i Noreg, men dei brukar pengane sine på anna enn forsking, sa Borsch under debatten i Bergen.

Ho utdjupar til Khrono:

— Eg trur det handlar om kulturen. I Noreg heiar ein meir på einarar i idrett enn på excellence i forsking. Dette er uvant for meg, som kjem frå Tyskland.

Borsch meiner det er mogleg å få meir private pengar inn i forskingsfond, men at staten då kanskje må ta i alle fall deler av styringa.

Borsch meiner det er mogleg å løysa ut meir private pengar gjennom eit uavhengig forskingsfond, der ein strategisk prioriterer forsking på store samfunnsutfordringar og teknologiutvikling. Eit slikt fond bør staten gå i front med å sette penger i, seier ho.

— Staten kan stilla krav til dei store verksemdene om at x prosent skal gå til forsking og innovasjon. Desse pengane kan gå til eit fond.

Kva med grunnforskinga?

I Bergen er Climate Futures meir enn halvvegs i den åtteårige perioden sin. Før ein i det heile søkte Forskingsrådet, brukte ein to år på å får prosjektet klart.

— Me har fått mange nei, seier Medhaug tørt.

— Finansiering i åtte år. Kva skjer i år ni?

— Me må laga ein exit-plan. Er dette noko me er interesserte i å halda fram med? Skal ein søka om ein ny SFI? Er det grunnlag for å laga ein spin off, ei verksemd der ein kan vidareutvikla nokre av ideane?

Samarbeidet mellom partnarane går føre seg heile tida. Hos Norce sit ein stipendiat som får doktorgraden sin betalt av ein av partnarane. Forskarar sit ute hos partnarverksemdene ein dag i veka. På den måten får ein både innsikt og kontakter, seier forskingsleiar Medhaug.

— Og forskarane er med på ein god del arrangement i regi av partnarane, som gjennom å halda føredrag eller vera med på konferansar og under Arendalsuka. Dersom verksemdene ønskjer å visa at dei er i forskingsfronten, skal me vera med.

systemmeldingen

Vil at bedriftene spytter inn mer penger i spleiselag mellom stat og næringsliv

Spørsmålet er om ein kan få næringslivet til å sponsa grunnforsking. Det er Medhaug meir usikker på.

— Me treng grunnforsking. Men næringslivet har ofte ein tidshorisont som fokuserer på ting som ein raskare kan ta i bruk, seier ho.

— Det er lett å tenka at forsking er noko staten sponsar, for slik har det tradisjonelt vore.