Krig og fjord

— Eg nyt det verkeleg, kvar morgon å kunne stå opp, og gå ut i stova og ha denne utsikta her.

Tetiana Shkil ser utover eit karakteristisk vestnorsk landskap. Ein fjord. Fjell. Spirande lauvskog. Kontrasten kunne knapt ha vore større til millionbyen Dnipro, aust i Ukraina, der ho voks opp, utdanna seg på universitetet og jobba som psykolog, heilt fram til tidleg på morgonen, fredag 24. februar 2022.

— Vi vakna av lyden av eksplosjonar i femtida, fortel Tetiana.

På stovebordet står Spiderman i plast og vaktar over påskepynt frå barnehagen og ei lærebok i tanatologi, «... the study of death, dying and bereavment». Død. Og det å miste.

Terapi på ukrainsk

I løpet av det siste året har Tetiana vore student. Frå huset ho har fått bu i saman med mora og sonen, ved fjorden i vesle Samnanger i Vestland fylke, har ho følgt VID vitskapelege høgskules spesialsydde sorgstøtteutdanning digitalt. Høgskulen har i fleire år hatt tilbod om denne vidareutdanninga, retta mot terapeutar og andre i profesjonelle omsorgsroller.

Kort tid etter den russiske invasjonen fekk studiet ein variant tilpassa ukrainske terapeutar som var komne til Noreg som flyktningar.

Saman med 25 andre ukrainarar, som alle er utdanna psykologar eller psykoterapeutar, skal Tetiana snart ta eksamen, før ho kan ta lærdomen i bruk i praksis. Det betyr mange timar, hovudsakleg på skjerm, med samtalar og psykologisk førstehjelp til andre ukrainarar, i Ukraina og i land over heile verda dit ukrainarar har flykta.

Sortar sorg

Hjernen bak er Knut Andersen, ein sosionom som i 20 år arbeidde med sorgstøtte på sjukehus, og som i fleire år har undervist på den ordinære sorgstøtteutdanninga ved VID.

— Sorga er ikkje einsarta. Det å miste noko i krig, det at nokon blir drepen, er ei anna form for tapserfaring enn andre dødsfall, seier han.

Dét var den eine bakgrunnen for ideen om å opprette eit særskilt tilbod for ukrainske flyktningar i Noreg. Den andre var det endelause behovet for sorgstøtte som krigen produserer. Andersen hadde samarbeidd med organisasjonar i Ukraina om utdanning i sorgterapi før invasjonen 2022.

— No har dei opplevd eit enormt påtrykk, fortel han.

Det var den andre og viktigaste grunnen til at studiet var sett ut i livet. Formatet blei eit deltidskurs på engelsk, med digital undervisning på engelsk og med omsetjing til ukrainsk. Ein god dose velvilje i høgskuleadministrasjonen har vore avgjerande for å få realisert opplegget. Studentane treng bøker, dei skal ha tilgang til studieadministrative program, ekstra undervisning og rettleiing i arbeidskrav og former for akademisk tekst i denne delen av Europa.

Sorga og korleis vi handterer henne har også nær samanheng med kultur. Det var grunnen til valet om å opprette eit eige sorgstøttekurs spesifikt for ukrainarane.

Det verkelege

Krig hadde ikkje vore eit utenkeleg scenario, ikkje etter 2014, då russarane starta krigen som kulminerte i den fullskala invasjonen i fjor. Putins fjernsynstalar var blitt stadig meir surrealistiske. Men då Tetiana vakna av smella, då telefonen ringde og ein venn i Kharkiv gav rådet dei følgde: «Pakk i bilen, kom dykk vestover!», då gjekk det opp for henne.

Den uverkelege kjensla var verkeleg.

Vennen ringde frå kjellaren, heldigvis, for huset var øydelagt av rakettnedslag.

Tetiana gjorde det vennen råda henne til. Få timar etter var bilen pakka. Den vesle familien var klar. Tetiana, mannen og guten deira. Å få fireåringen ut og bort frå truslane om død og øydelegging, som kva tid som helst kunne slå ned frå himmelen over dei. Det var først og fremst det som gjekk gjennom hovudet hennar.

Men i gatene var det kaos, køene hopa seg opp ved bensinpumpene, vegane var uframkomelege.

«Du fortener å døy»

— Då eg hadde psykologpraksis i Ukraina unngjekk eg sorg, eg syntest det var for vanskeleg. Men dette er kvardagen no. Det er så mange som har mista ein mann, ei kone, ei dotter, ein son.

Samstundes, minner Tetiana om, kan sorg handle om meir enn å miste medmenneske.

— Du kan miste ting du er glad i, du kan miste huset ditt, heimen din, landet ditt. Ja, du kan miste historia di, røtene dine, barndomen din. Du kan miste røyndomen slik han var. Du kan miste deg sjølv.

Tetiana brukar russiske filmstjerner ho såg opp til i ungdommen som ein illustrasjon på den brå og forskrudde røyndomsforskyvinga .

— Vi voks opp, ukrainarar og russarar, som venner. No seier dei same russiske filmstjernene at «du skal øydeleggast, du fortener å døy». Dette er vanskeleg å ta inn over seg.

Allereie før Tetiana har fullført eksamen, har ho begynt å praktisere det ho har lært. Ho har vore i kontakt med klientar både i heimlandet og andre stader i verda.

— Kven er eg no?

Kurset i sorgstøttearbeid skildrar ho som eit forfriskande fagleg løft, som har gitt henne innsikt og teoretisk og metodisk kunnskap som ho ikkje var kjent med frå før. Det er viktig å få med, seier ho, at ho er veldig takknemleg for at ho fekk vere med.

— Kjernen i dette handlar om å finne vegar til å akseptere tap, til å finne måtar for igjen å lage seg eit normalt liv.

Dette er ikkje berre ei profesjonsutfordring for Tetiana, det er også eit personleg strev. Som flyktning har også ho mista, ho ber også på sorg.

— Kven er eg no? Det var først då eg kom hit, at eg begynte å tenke og analysere. Her var eg plutseleg redusert til å vere flyktning frå ein krig, det var min einaste identitet her. Utdaninga i sorgstøtte og alle samtalane eg har hatt i den samanhengen har hjelpt meg til å ta vare på den eg er. Det å bli sett og tiltalt som psykolog på kurset har i seg sjølv vore viktig for meg. Det har hjelpt meg til å ta vare på identiteten min som psykolog.

Vegen vestover

I ti dagar vart dei verande i byen. I periodar gjekk flyalarmen kvar einaste time, heile døgnet.

— Som psykolog veit eg jo at du ikkje skal lyge til barn, det er viktig at dei blir fortalt sanninga. Men korleis forklare eit barn som blir vekt midt på natta at vi må springe i kjellaren, gong på gong, og sitje der i time etter time, midt på vinteren?

Først no, i fredelege Noreg, forstår Tetiana kor redde dei var. Det er ikkje det same som at frykta er borte.

— Eg kjenner på det når vi snakkar om det.

Då dei etter ein hasardiøs og nervepirrande biltur på samanhengande 24 timar kom fram til Lviv på den andre sida av Ukraina, måtte mannen hennar snu. Menn må bli. Han er framleis i Dnipro. Huset står, enno. Og han er ikkje kalla til soldatteneste i krigen, slik bror hans er. Som 48-åring utan militær erfaring er mannen hennar blant dei siste til å bli mobiliserte. Ein kan håpe.

Frå Lviv fekk Tetiana, sonen, David, og mor hennar, Natalia, plass på ein buss til Krakow i Polen. Der venta nye 24 timar på golvet på jernbanestasjonen, før dei fekk plass på ein buss som var sett opp for å hente flyktningar til Noreg.

Etter tre månader på mottakshotell i Bergen, var det ikkje med jubel dei tok imot beskjeden om at dei skulle til Samnanger, ut på bygda. Dei er byfolk. Dei likte Bergen.

— Men folk her i Samnanger har vore heilt fantastiske. Vi har fått så mykje hjelp og støtte! Og vi får bu i dette huset!

Tetiana innser at ho, trass alt, også er i ein heldig posisjon. Ho har lang utdanning, og no får ho tatt utdanninga i bruk også her. Dessutan kan ho godt engelsk. Før ho vart psykolog, utdanna ho seg til filolog og spesialiserte seg på engelsk litteratur.

— Heile familien min er engelsklærarar, det var nok grunnen! Men eg har alltid interessert meg for korleis menneske er skrudd saman på innsida. Det førte meg over til psykologi, forklarer Tetiana.

Mor Natalia er ein av filologane. I 40 år jobba ho på det største universitet i Dnipro, der ho underviste økonomistudentar i engelsk.

Lyset

Samtalen i sofaen i huset i Samnanger matchar ei stund det vårlege lyset som strøymer inn frå himmelen og fjorden utanfor.

Natalia fortel om ferieturen ho hadde til Noreg for ti år sidan. Ho hugsar fjordane. Tetiana hentar fram Social Guide Book to Norway, med dei humoristiske vitseteikningane som norsk kultur på kornet, og gjer kultursjokket mjukare.

Spiderman i plast på stovebordet står med ein neve knytt, den andre open.

Det er snart på tide å gå hente guten i barnehagen, to minutts spasertur unna. Han er snart seks no, er god til å teikne dinosaurar, og til hausten skal han begynne på skulen. Han blir ein norsk gut — ein ukrainsk, norsk gut, trur Tetiana. Ho seier det ikkje utan sorg, men heller ikkje utan glede. Kor lenge dei blir her veit ho ikkje, men ho trur det kan bli lenge.

— Han snakkar ikkje norsk enno, seier Tetiana.

— Men han forstår.