Koronalatteren

Vi trenger alle lysglimt i desse tider, og fleire finne det i å kunne le av det absurde i situasjonen. Fordi humor er ein viktig meistringsstrategi.

I skrivande stund sitt eg i sjølvpålagt karantene, ikkje fordi eg har vore ute og reist, men fordi eg i halvannan veke har hatt symptom på at eg har vore smitta. Vond hals, kortpusta, feber som kjem og går, hovudpine og utmatting. Milde, og langt frå livstruande variantar av dette. Strengt tatt ikkje noko anna enn symptom på å ha born i heimeskule når eg tenkjer etter.

Pandemien er alvorlege greier.

Helsevesenet står i fare for å brekke saman, det same gjer den nasjonale økonomien. Den personlege økonomien gjer det ikkje så mykje betre for mange, til dømesdei av oss som er avhengig av frilansoppdrag for deler eller heile vår inntekt. Og når du kjenner på symptoma, og det å reise seg eller gå opp ein trapp tar frå deg pusten, er det snøgt å tenkje at du er døden nær av eit virus som går til åtak på lungene dine… eller du burde trene meir.

Virale memer

Noko som hjelp meg å halde humøret opp i desse tider, er den daglege flaumen av koronavitsar som dukkar opp i feeden min eller som folk sender til meg. Kvar morgon startar eg dagen med å fiske fram mobilen frå nattbordet. Først sjekkar eg meldingar, og ler av fyren som sitt pakka inn i husisolasjon og gret over å vere lei av å «vere i isolasjon», eventuelt eit bilete eller ein video av ein katt som oppfører seg rart etter å ha hatt mennesket sitt i hus i fjorten dagar i strekk. Deretter sjekkar eg nyhendesider for det siste av konsekvensar av korona verda over. Eg må stålsette meg sjølv med litt latter, på same vis som eg må stålsette meg for arbeidsdagen med ein kopp Earl Grey-te.

Vitsane eg får tilsendt dukkar stadig opp som variasjonar over dei same tema, og går frå person til person, og endrar seg undervegs. Slike vitsar kan ha stor spreiing, og det finnes fleire grupper på internett i dag som er oppretta for å dele koronahumor. Det er kanskje ein litt føreseieleg kommentar, men dei mange vitsane og folkelege ideane om koronaviruset spreier seg viralt. Å «gå viralt» er det etablerte uttrykket for korleis ting, særleg humoristiske «mem», spreier seg snøgt i sosiale nettverk på internett, og er eit altfor godt bilete på korleis denne prosessen går føre seg.

Når ein snakkar om mem, meiner ein på folkemunne ofte om den humoristiske kombinasjonen av eit morosamt eller velkjend bilete og ein tekst, sjølv om omgrepet opphavleg vart stifta av biologen Richard Dawkins i ein annan samanheng.

Latter i krisetid

Humor er eit effektivt måleapparat for kva folk er oppteken av. Jo meir noko dominerer nyhendebiletet, jo fleire vitsar og andre mem vil dukke opp om det, og i ei krise vil det vere humoristiske og oppbyggjelege råd om korleis takle situasjonen, så vel som latterleggjering av situasjonen og panikken. Kriser har ein tendens til å avsløre ein del absurditetar vi aksepterer til vanleg. Og koronapandemien er ikkje noko unntak.

I vanskelege situasjonar ønskjer vi menneskje naturlegvis å få ei meining ut av det heile, og å få kontroll over det som skjer. Det å kunne fortelje og dele vitsar om noko vanskeleg er eit vis å utøve kontroll, å le av ei krise er å meistre krisa. Og når noko ikkje lenger gjev meining eller passar inn i verdsbiletet, er det mykje trøyst i å kunne le av det. Gjerne ved å framheve absurditetar.

#TooSoon?

Den nest vanlegaste reaksjonen på ein kvar vits om ein tragedie eller ei krise er gjerne at det er for drygt å vitse om dette, eller at det ikkje har gått lang nok tid. Noko som har fostra ein eigen punch-line i form av hashtagen «#TooSoon», der ein vedkjenner seg at det kanskje er litt for tidleg og drygt for mange, og at moroa ligg i nett dette: Ein gjer tragedien til noko ein sjølv tar kontroll over ved å vitse om «for tidleg».

Det finnes alltid dei som meiner at ein ikkje skal vitse om dette, eller at ein har ein viss tid der vitsar ikkje er morosame, men heller sårande. For dei vil det å vitse om ein tragedie eller ei krise signalisere at ein ikkje tar det på alvor eller respekterer dei som har vore råka av det. Men i ein pandemi, er vi alle råka.

Det smuldrande eplet

Då to fly trefte World Trade Center i New York 11. september 2001 satt heile verda i sjokk, men den amerikanske folkloristen Bill Ellis kasta seg rundt og publiserte ein modell for framveksten av humor knytt til tragedien – ein spådom basert på observasjonar frå tidlegare tragediar og kriser som har prega den amerikanske folkekulturen. Eitt år seinare kunne han konstatere at modellen – med nokre revideringar – for det meste var treffande.

Ellis meinte at det truleg ville vere ei kort periode der ein venta med humor, at det var #TooSoon som vi seier i desse dagar. Dette viste seg å vere vanskeleg å gjere ei vurdering av, då ein veit at dei som var på pletten allereie første dag i redningsarbeidet byrja å produsere vitsar som ein del av si meistringsmekanisme. Ein veit berre ikkje kva tid eller kor mykje, fordi det ikkje vart delt utanfor deira eige verkeområde. Den same erfaringa gjorde vi den 22. juli 2011 i Noreg, der dei første vitsane dukka opp i lukka kretsar allereie på kvelden, med den forståinga at det var for tidleg å fortelje slikt offentleg. Det tok likevel ikkje lang tid før vitsane byrja å dukke opp rundt omkring.

Folklorist Ellis meinte vidare at vitsane ville nytte seg av lett attkjennelege visuelle referansar (tårna som kollapsar), og ville ta i bruk element av eldre «vitsesyklusar», grupper av tematiske vitsar, tilpassa nye omstende. Han meinte òg at den primære distribusjonen ville vere via e-post. Alt dette såg ut til å stemme eitt år seinare. Mykje av dette stemmer faktisk framleis i dag, sjølv om vitsane no først og fremst vert delt via andre kanalar, som Facebook og Reddit.

Inngrodd internettkultur

Ein kan seie mykje av det same om vitsesyklusar rundt seinare tragediar og kriser, inkludert den pågåande krisa. Det Ellis la merke til var at det gjekk kortare tid enn han trudde før vitsane vart allmenne. Etter berre ei veke var det ikkje lenger #TooSoon. Korona-vitsar derimot, har vore spontane, og fleirfaldige, noko som kanskje er eit resultat av at den humoristiske internettkulturen er desto meir inngrodd i dag. Samstundes skuldas det nok òg at det er ei pågåande krise, og det ville vore ha vore særs spesielt om vi venta til etter krisa var over om eit år med å vitse om den. Spesielt når folk byrjar å hamstre toalettpapir. Det er seriøst for latterleg til at vi kan oversjå.

Kva type vitsar vert fortald om korona?

Koronakrisa starta som kjent tidlegare i år i Kina, og er først no dei siste vekene komen hit, så mykje av vitsane og humoren rundt dette har allereie fått høve til å utvikle seg. Dette gjeld særleg dei vitsane som speler på etniske stereotypiar og nasjonale skilnader, som alltid vil vere gjengangarar i humor. «I Kina et dei flaggermus», og Nord-Korea held smittetala nede med å avrette dei smitta.

Då krisa trefte oss og andre vestlege land, var ein av dei meir spontane reaksjonane til folk å hamstre toalettpapir. Mykje anna vart og hamstra, men det var toalettpapir ein gjerne beit seg merke i at butikkane vart tømte for. Og dette står i sentrum for vitsar om hamstring og det å handle under ein pandemi, med ulike variantar av vitsar om folk som sel toalettpapir på svartebørsen, folk som samla toalettpapir i onlinespel og liknande. Dette vart gjerne kombinert med andre motiv, som overdriven smittevern, og resulterte i bilete av folk i smittevernedrakter som hamstra toalettpapir på butikken. Andre vitsar fokuserer på kva i all verda folk vil med så mykje toalettpapir. Denne humoren er ofte ein kommentar til at ein ikkje veit korleis ein skal førebu seg mot ein pandemi, men òg om ein frykt for at butikkane faktisk skal bli tomme på grunn av hamstring. Kva om du faktisk treng toalettpapir og det er tomt fordi nokon bestemte seg for å kjøpe fleire års forbruk?

Nær knytt til toalettpapirhumoren, er hygienehumoren. Styresmakter har fokusert sterkt på korleis vi kan beskytte kvarandre med god hygiene, og spesielt med handvask. Tidleg ute i vitsesyklusane om korona var dei meir godlynte humoristiske råda om kva du skal synge eller seie for å telle ned dei tjue sekunda du bør vaske hendene. Humoren her er velmeint, det er jo viktig med god handhygiene, uavhengig av pandemiar, men mykje av morosamheitene vert provosert fram av det enorme fokuset på det, som gjer at vi tenkjer på det meir enn til vanleg. I framtida vil dei fortelje om korleis den vestlege sivilisasjonen kollapsa under eit virusutbrot, men i det minste hadde dei reine rumper og hender.

Det tiltaket som dei fleste av oss kjenner hardt på kroppen er karantene, og den sosiale avstanden. Så det er klart at mykje av humoren må dreie seg om denne situasjonen; om det å halde fysisk avstand til andre, og det å vere åleine. Vi er jo i den underlege situasjonen at vi alle er saman om å vere åtskilde, saman om å vere einsam. Det vil og inkludere vitsar om det å vere fanga i karantene med familien, om det å konstant vere i lag med den same personen. Vi som er introverte kan i alle fall kjenne att det vanskelege i denne situasjonen etter eit par veker i leilegheita med dei same menneskjene.

Det er mykje felles trøyst i denne humoren, og i det å kjenne att det uvanlege og vanskelege med situasjonen vi er i. Humoren bidreg ikkje berre til å løyse litt på spenninga, men og på å minne oss på at vi er saman om det. Og at det ikkje er normal tilstand, og at det difor vil gå over.

Sidan vi alle sitt inne, medan vi følgjer nøye med på smittetal og dødstal som stig frå dag til dag, medan børsane søkk snøgt nedover, er det lett å tenkje seg at verda aldri vil bli den same att, og endetidstankane kjem lett krypande. Ein kan forestelle seg tomme byar, med dorullar som triller einsame ned gatene. Det er litt som zombie-apokalypsen, berre utan dei dei lystige zombiane og påskotet til å slå naboen med hans eigne golfkøller. Sett bort frå at det ikkje er det same i det heile teke, har situasjonen mykje av det som zombieforteljingar kan vere ein metafor for, men utan like dramatiske konsekvensar. Det er kanskje ikkje endetida vi står overfor her, men ei særs vanskeleg tid. Absurde samanlikningar med populærkulturelle uttrykk for endetida og endetidsestetikk hjelper oss med å hugse det. Eg trenger ikkje å kvesse sopelimen til eit spyd eller ikle meg ein rustning av gryter og steikepanner om eg skal våge meg på butikken. Eg har ikkje hamstra ammunisjon og hermetikk. Eg har eit lager med dopapir og er kledd i pysjamas heile dagen, ikkje lær-outfit frå Mad Max-filmane.

Men kanskje neste veke. Eg er klar.

Humor er alvor

Ein kan gjerne spørje seg kvifor eg nyttar så mykje tid på tull og tøys, tant og fjas. Vel, som folklorist så meiner eg at humor ikkje er uviktig, det er faktisk essensielt. Spesielt i spenningstider så må vi ha noko til å løyse opp lattermuskelen. Humor er avhengig av å vere attkjenneleg, vitsar, på lik linje med rykte og segn, tar pulsen på det som verkeleg tyder noko og som opptek dei som fortel dei. Koronahumoren har fingeren på pulsen i dag, og let oss fordøye og handsame krisa på trygg avstand – det er humoristisk distansering med andre ord.

Samstundes har humor mykje av den same funksjonen som religionen har i slike krisetider, den gjev oss trøyst og ei kjensle av kontroll. Kanskje meir handfast enn den ein kan oppleve i bønn, og for fleire av oss eit av få meiningsskapande grep ein har i ei kaotisk krisetid.

Denne kommentaren blei først publisert på Fritanke.no.